رشد و نموّ امام (ع )
امام هادى - علیه السلام - در خاندانى پا گرفت که اخلاق و انسانى مجسم بودند، ادب و محبت بر سراسر این خانواده سایه گستر بود؛ کودک به بزرگ احترام مى گذاشت و بزرگ در محبت و مهر به کودک پیش قدم بود. مورّخان نمونه هاى شگفت انگیزى از ویژگى هاى اخلاقى این خاندان را نقل کرده اند مثلا منقول است که : ((امام حسین در برابر برادر خویش حضرت امام حسن - علیهماالسلام - هرگز سخن نمى گفت و این کار را براى تجلیل و بزرگداشت برادر مى کرد)).(17)
یا اینکه : ((امام زین العابدین هرگز در حضور مادر یا دایه خویش غذایى نخورد بخاطر این که مبادا نظر مادر یا دایه قبلا به سمت آن غذا جلب شده باشد و بدین وسیله حقوق آنان را ضایع کند و دل ایشان را بشکند)).(18)
رعایت این گونه موارد اخلاقى ، مانند رفتار انبیاست و متخلقین به آن در همان اوجى پرواز مى کنند که انبیاى الهى مطمح نظرشان بوده است . امام هادى در دامان پدر با یکایک فضائل و مکارم اخلاقى پدر ماءنوس مى گشت و از زلال دانش ایشان سیراب مى شد، هر روز پدر جلوه هاى از روح آتشین خود را بر فرزند عیان مى ساخت و او را بر مسؤ ولیت بزرگ آینده ، آماده مى نمود. پدر آنچنان شیفته فرزند بود که از ابراز آن نمى توانست خوددارى کند و بارها اعجاب و شگفتى خویش را از این انسان نمونه و ممتاز نشان مى داد. نمونه زیر گویاى این مطلب است .
مورّخین نقل مى کنند هنگامى که امام جواد قصد حرکت به سمت عراق را داشت امام هادى را که در آن زمان شش ساله بود در دامان خود نشاند و از او پرسید: دوست دارى از عراق چه هدیه اى برایت بیاورم ؟ امام هادى تبسّمى کرده فرمود: ((شمشیرى چون آتش ...)).
آنگاه امام جواد رو به فرزند دیگر خود ((موسى )) نموده از او پرسید: تو چه دوست دارى ؟ موسى پاسخ داد: ((فرش خانه اى ...)).
امّا شگفتى خود را نشان داده و در حالى که از پاسخ امام هادى مشعوف بود فرمود: ((ابوالحسن به من شباهت دارد و مانند من است )).
پاسخ امام نشان شجاعت ذاتى و آمال وى بود و این چیز غریبى نیست زیرا تمامى امامان این خصیصه را در خود داشتند.
نبوغ زودرس
امام هادى در همان کودکى از آنچنان نبوغ ، زیرکى و هوشیارى برخوردار بود که اطرافیان را مبهوت مى ساخت و مورّخان نمونه هاى متعددى از تیزهوشى حضرت نقل کرده اند از جمله این موارد آنست که : معتصم پس از به شهادت رساندن امام جواد از عمر بن فرج خواست به مدینه رفته معلمى براى امام هادى که در آن وقت شش سال و چند ماه داشت انتخاب کند و تاءکید کرد که معلم باید از دشمنان اهل بیت و مخالفین آنان باشد! تا امام را با کینه اهل بیت پرورش دهد و ایشان را اعتقادات نواصب بیاموزد و دشمنى خاندان نبوت را در دل امام جاى دهد! عمر در اجراى دستورات معتصم به مدینه رفته و ماجرا را با والى شهر در میان گذاشت . او و چند تن دیگر جنیدى را به عنوان دشمن دیرینه اهل بیت معرفى کردند. جنیدى پس از اطلاع از موضوع ، موافقت خود را اعلام کرد. براى او حقوقى ماهانه تعیین گشت و از او خواسته شد تا مانع ملاقات شیعیان با امام گردد. جنیدى کار خود خود را آغاز کرد لیکن از آنچه مشاهده کرد شگفت زده و مبهوت شد. روزى محمّد بن جعفر، جنیدى را دید و از او پرسید:
((این کودک - منظورش امام هادى بود - تحت تعلیم و آموزشت چگونه است ؟...)).
جنیدى از این تعبیر برآشفته شد و گفت : ((مى گویى : این کودک ؟! و نمى گویى : این پیر! تو را به خدا کسى را داناتر از من نسبت به علم و ادب در مدینه مى شناسى ؟)).
محمّد پاسخ داد: ((نه )).
امّا به خدا من بحثى را در ادبیات پیش کشیده و موضوع را آنچنان که گمان مى کنم شایسته است بسط مى دهم بعد مى بینم او مطالبى را به گفته هایم مى افزاید که من از آنها استفاده مى کنم و از او مى آموزم . مردم گمان مى کنند من به امام درس مى دهم لیکن به خدا این من هستم که از او درس مى آموزم ...
چند روز بعد مجددا محمّد بن جعفر، جنیدى را دیده از او پرسید: ((حال این کودک چگونه است ؟)).
جنیدى از این حرف برانگیخته شد و گفت : ((دیگر این حرف را تکرار مکن به خدا او بهترین مردم روى زمین و فاضل ترین خلق خداست . گاهى مى خواهد وارد اتاق بشود مى گویم اول سوره اى از قرآن بخوان و بعد داخل شو. مى گوید: کدام سوره را مى خواهى تا بخوانم ؟ و من نام سوره هاى بلند اول قرآن را نام مى برم هنوز نام سوره تمام نشده شروع مى کند به خواندن آن و آنچنان درست و دقیق مى خواند که من درست تر از آن را نشنیده ام . او قرآن را زیباتر از مزامیر داوود مى خواند و علاوه بر آن حافظ تمام قرآن است و تاءویل و تنزیل آن را نیز مى داند.
سپس جنیدى گفت : (( سبحان اللّه ! )) این کودک در میان دیوارهاى سیاه مدینه رشد کرده است پس این دانش عمیق را از کجا کسب کرده است ؟)).
بالاخره همین جنیدى ناصبى و دشمن اهل بیت ، از برکات انفاس قدسى امام ، صراط مستقیم را یافت و چنگ به (( حبل المتین )) الهى زد و در زمره محبّان اهل بیت قرار گرفت و به امامت ائمه هدى اعتراف کرد.(19)
البته طبیعى است که تنها توجیه حقیقى این پدیده همان اعتقاد شیعه درباره این خاندان است . شیعیان بر این عقیده هستند که خداوند متعال به اهل بیت دانش و حکمتى عنایت کرده است که دیگران از آن بى نصیب مى باشند و در این مورد سن و سال مدخلیّتى ندارد.
هیبت و وقار حضرت
امام هادى مانند پدران گرامى خود و انبیاى الهى از آنچنان هیبت و نفوذ معنوى برخوردار بود که همگان را وادار به کرنش مى کرد و این امر اختصاص به شیعیان حضرت نداشت . در این باره به نقل مورد زیر اکتفا مى کنیم : محمّد بن حسن اشتر علوى مى گوید:
((همراه پدرم با جمعى از مردم عباسى ، طالبى و جعفرى بر درگاه متوکل عباسى بودیم که ناگهان ابوالحسن - امام هادى - وارد شد و آهنگ در قصر خلیفه را نمود تمامى حاضران بلا استثنا از مرکب هایشان فرود آمده احترامات لازمه را به عمل آوردند تا حضرت وارد کاخ شد، مردى از آن جمع از این تجلیل و گرامیداشت به خشم آمده لب به اعتراض گشود و گفت : این تشریفات براى کیست ؟! چرا براى این جوان این همه احترام بگذاریم ؟ او نه از ما بالاتر است و نه بزرگسال تر. به خدا قسم هنگام خارج شدن ، دیگر براى او بپا نخواهیم خاست و از اسب فرود نخواهیم آمد...
ابوهاشم جعفرى به او چنین پاسخ داد: به خدا سوگند با ذلت و کوچکى به او احترام خواهى گذاشت ... لحظاتى بعد امام از قصر خارج شد و بانگ تکبیر و سرود توحید برخاست و همه مردم به احترام امام بپا خاستند، ابوهاشم مردم را مخاطب ساخته گفت :
((مگر شما نبودید که تصمیم داشتید به حضرت احترام نگذارید!)).
گروهى از آن میان پرده از حالت درونى خود برداشته گفتند: به خدا قسم نتوانستیم خودمان را کنترل مى کنیم و بى اختیار از اسب فرود آمده به ایشان احترام گذاشتیم .(20)
هیبت امام آنچنان قوى و نفوذ ایشان آنقدر نیرومند بود که هنگام آمدن نزد متوکل تمامى درباریان و نگهبانان قصر بى اختیار به خدمت امام قیام مى کردند و بدون کمترین بهانه جویى و به انتظار گذاشتن ، درها را مى گشودند و پرده ها را کنار مى زدند. (21) نیرومندى و هیبت امام ناشى از سلطنت دنیوى یا اندوخته هاى مالى بود بلکه سرّ عظمت ایشان در اطاعت خداوند متعال ، زهد در دنیا و پایبندى به دین بود. امام خوارى و ذلت عصیان خدا را از خود دور ساخته و از طریق اطاعت پروردگار به اوج عزت و وقار دو جهان رسیده بود)).
احترام علوى ها به امام (ع )
سادات و علوى ها در احترام و بزرگداشت امام همصدا بودند و متفقا رهبرى و فضل امام را پذیرفته بودند از جمله این علویان زید بن موسى بن جعفر - معرف به زید النار - بود که عموى پدر حضرت بشمار مى رفت و در آن وقت مردى معمّر و کهنسال بود. روزى زید به قصد دیدار امام بر در خانه آمد و از عمر بن فرج که نگهبان در بود خواست تا برایش از امام اجازه ورود بگیرد، امام اجازه داد و زید وارد شد و در مقابل امام که در صدر مجلس بود با ادب تمام و احترام دو زانو نشست و بدینسان به امامت حضرت اعتراف کرد.
روز دیگر که زید به حضور امام شرفیاب شد ایشان در مجلس حاضر نبودند و زید در صدر مجلس نشست اندکى بعد امام وارد مجلس شد و همینکه زید حضرت را دید به سرعت از جاى خود برخاسته امام را در مکان خویش جاى داد و خود مؤ دّبانه در مقابل ایشان نشست . در این زمان ، امام بسیار جوان و زید مردى مسنّ بود لیکن حرکت زید به عنوان اعتراف به امامت حضرت و فضیلت ایشان بود و تمامى قائلین به امامت ایشان چنین مى کردند.(22)
امام و اهل کتاب
تنها مسلمانان نبودند که منتهاى احترام را نسبت به امام بجا مى آوردند بلکه اهل کتاب نیز در بزرگداشت امام مانند مسلمانان حقیقى عمل مى کردند و تحت تاءثیر نفوذ معنوى حضرت بودند و موقعیت والاى ایشان را نزد خداوند درک مى کردند. آنان در گرفتارى ها و دشوارى ها به امام متوسل مى شدند و هدایایى به حضرت تقدیم مى کردند و از ایشان مى خواستند تا گره کار فرو بسته آنان را بگشاید. واقعه زیر به خوبى گویاى مطلب است :
هبة اللّه بن ابى منصور موصلى چنین نقل مى کند: ((یوسف بن یعقوب مسیحى از دوستان پدرم بود و روزى به خانه ما در بغداد به عنوان میهمان آمد. پدرم از او انگیزه آمدنش را پرسید و یوسف پاسخ داد: متوکل عباسى مرا خواسته است ولى نمى دانم چرا، من نیز خودم را به صد دینار بیمه کرده ام که آنها را با خود آورده ام تا براى على بن محمّد بن على الرضا - علیه السلام - هدیه ببرم ، پدرم او را تشویق کرد و او چندى بعد بغداد را ترک کرده متوجه سامرّا گشت ، چند روز بعد یوسف با خوشحالى فراوان وارد خانه ما شد پدرم از آنچه بر او گذشته بود پرسید و او چنین پاسخ داد:
براى اولین بارى بود که سامرّا را مى دیدم و قبلا به آن شهر نرفته بودم ، دوست مى داشتم قبل از رفتن نزد متوکل ، صد دینار هدیه را به ابن الرضا - امام هادى - برسانم لذا از خانه ایشان سؤ ال کردم ، به من گفتند: متوکل مانع خروج حضرت از خانه است و ایشان در خانه تحت نظر مى باشد، من که دیگر از رفتن نزد امام ترسیده بودم پرسش از محل اقامت ایشان را هم ترک کردم ناگهان به ذهنم خطور کرد که بر مرکب خود بنشینم و در شهر گشتى بزنم شاید بدون پرسش منزل حضرت را بیابم پس بر مرکب سوار شده کوى ها و بازارها را یکى یکى پشت سر گذاشتم تا رسیدم به در خانه اى که حس کردم منزل امام است لذا به غلام همراه خود گفتم : بپرس این خانه از کیست ؟ غلام پس از سؤ ال برایم پاسخ آورد: خانه ((ابن الرضا)) است و بعد کوبه در را به صدا درآورد و غلامى سیاه از خانه خارج شد و متوجه من گشت گفت : ((یوسف بن یعقوب تو هستى ؟)).
گفتم : آرى .
گفت : پیاده شو، من هم از مرکب خود فرود آمده و او مرا وارد راهرو خانه کرد و خود داخل شده سپس بیرون آمد و گفت : آن صد دینار کجاست ؟ سکه ها را به او دادم و او آنها را به امام رساند و بعد خارج شد و به من اجازه ورود داد، داخل شدم و امام را دیدم که تنها نشسته است با مهر و محبت نگاهى به من کرد و گفت :
((آیا وقت آن نرسیده است که به راه راست بیایى و هدایت شوى ؟)).
گفتم : آقاى من به اندازه کافى براهین و دلایل روشن براى اینکه هدایت شوم دیده ام . امّا امام فرمود: هیهات ! تو اسلام نخواهى آورد ولى فرزندت بزودى مسلمان شده و یکى از شیعیان ما خواهد بود. اى یوسف ! اقوامى گمان دارند دوستى و ولاى ما سودى به حال کسانى مانند تو ندارد به دیدار متوکل برو که مرادت برآورده خواهد شد... یوسف از معجزاتى که در این مدت کوتاه دیده بود مبهوت گشت و نزد متوکّل رفته به مقصود خود رسید.
سپس هبة اللّه مى افزاید: پس از مرگ یوسف فرزندش را که مسلمانى درست اعتقاد و شیعه اى روشن ضمیر بود ملاقات کردم به من گفت پدرش بر کیش مسیحیت مرد و او پس از مرگ پدر مسلمان شد و از دوستان حقیقى اهل بیت گشت و مرتب تکرار مى کرد: من بشارت آقایم - على الهادى - هستم . (23) اهل کتاب زندگى امام را دنباله زندگانى پیامبران و قدیسان مى دیدند و به حضرتش ایمان مى آوردند.
اظهارات نویسندگان درباره شخصیت امام (علیه السلام )
تمام کسانى که سیره امام را نگاشته اند امام را نمونه علم ، شرافت و تقوا دیده اند و بر این باورند که تمام ارزش هاى عالى انسانى در وجود امام است که جلوه حقیقى یافته است لذا هر یک به شیوه خود حیرت و ناباورى خود را بیان کرده است و از سرگشتگى خود پرده برداشته است . ما در اینجا پاره اى از اقوال را نقل مى کنیم :
1 - ((ابوالفلاح حنبلى )):
عبدالحىّ ابوالفلاح حنبلى چنین مى گوید: ((ابوالحسن بن على الجواد فرزند على بن موسى الرضا فرزند جعفر الصادق علوى حسینى معروف به ((الهادى )) امامى بود فقیه و متعبد به احکام او یکى از امامانى است که غلات شیعه به عصمت آنان مانند انبیاء معتقدند...)).(24)
2 - ((یافعى )):
یافعى مى گوید: ((امام على هادى ، امامى بود فقیه و متعبّد...)).(25)
3 - ((ابوالفداء)):
((على النقى به اعتقاد امامیه یکى از ائمه دوازدهگانه است و نام مبارکش على الزکى بن محمّد الجواد مى باشد...)).(26)
4 - ((ابن صباغ مالکى )):
ابن صباغ مالکى نقل مى کند که : ((یکى از بزرگان علم مى گوید: فضیلت ابوالحسن على بن محمّد هادى زبانزد خاص و عام است و آوازه فضلش سراسر گیتى را درنوردیده است ؛ فضیلتى ذکر نمى شود مگر آنکه نام امام قرین آن است و کرامتى به اجمال گفته نمى شود جز آنکه تفصیل آن را امام هادى داراست . (آنچه خوبان همه دارند ایشان یک جا دارند) حضرتش مستجمع مکارم و معالى اخلاق است و دردانه انسانیت بشمار مى روند. آنچنان به حفظ سجایاى انسانى خود پایبند بود که چوپانى براى حفظ گله اش ، روح و اخلاق حضرت نرم و شیرین بود، سیرت وى عادلانه و دوستى هایش خیرخواهانه بود. در وقار، آرامش ، عفت ، پاک رفتارى ، زیرکى ، شجاعت ، شرف ، و همت عالى بر سنت نبوى و سیرت علوى بود، در موقعیت والاى ایشان کسى را اندیشه نزدیک شدن هم نبود و شاهباز خرد مردم به شرف ایشان نمى توانست رسید. در زندگى روش سخت ، دشوار و عارفانه اى پیش گرفته بود که کسى را در آن طمع و شراکتى نبود)).(27)
5 - ((ابن شهر آشوب )):
ابن شهر آشوب درباره حضرت مى گوید: ((از همه خوش سیماتر و راستگوتر بود. زیبایى ایشان از نزدیک دل ها را مى ربود و کمالشان از دور، خردها را سرگشته مى کرد. هنگامى که لب مى گشود زیبایى کلامش دیگران را شیفته مى کرد و هنگامى که لب فرو مى بست هیبت و وقارش فضا را سنگین مى کرد. او از خاندان نبوت و امامت بود و جایگاه وصایت و خلافت . او شاخه اى از بهترین شاخه هاى درخت نبوت و بهترین ثمره امامت بشمار مى رفت ...)).(28)
6 - ((قطب راوندى )):
قطب راوندى درباره حضرت هادى چنین مى گوید: ((صفات امامت و شرایط آن در على بن هادى جمع شده بود و فضل ، علم و صفات نیک ایشان به اوج کمال رسیده بود، اخلاق او مانند نیاکانش خارق العاده و شگرف بود، ایشان با جبّه اى پشمین در شبانگاه بر سجاده اى رو به قبله مى نشست و تمام شب را به تهجّد مشغول بود، و اگر ما بخواهیم یکایک خصوصیات اخلاقى والاى ایشان را برشماریم تمام کتاب را باى بدان اختصاص دهیم ...)).(29)
7 - ((ذهبى )):
ذهبى مى گوید: ((على بن محمّد بن على بن موسى بن جعفر بن محمّد بن زین العابدین بنالسید الشریف العلوى الحسینى ، یکى از فقهاى دوازدهگانه است و امامیه او را به((منارى راهنما)) ملقب ساخته اند...)).(30)
8 - ((ابن حجر)):
ابن حجر مى گوید: ((على هادى دانش و بخشش را از پدر به ارث برده بود)).(31)
9 - ((ابن عنبسه )):
ابن عنبسه نسب شناس معروف مى گوید: ((على هادى در محله اى از شهر سامرّا که ((عسکر)) نامیده مى شد. اقامت داشت لذا به ((عسکرى )) ملقب گشت ، مادرش امّ ولد بود و ایشان در نهایت فضیلت و نجابت بودند...)).(32)
10 - ((محمّد بن طلحه )):
محمّد بن طلحه شافعى درباره شخصیت امام مى گوید: ((اوصاف و مناقب على هادى بر گوش هاى شنوندگان چون آویزه هایى زمردین مى درخشد و گهرهایى است در درج اندیشه هاى انسانى ، وى ، بى نظیرترین خصال نیک را در خود جمع آورده بود و آنها را از درجه نبوت و رسالت و بطون اصیل عرب به میراث برده بود...)).(33)
اینها خلاصه اى بود از نظرات بزرگان که در خلال آن شگفتى و اعجاب خود را نسبت به امام هادى و خصوصیات او نشان داده اند. در میان این خصوصیات دو ویژگى از اهمیت بیشترى برخوردار است :
1 - تخصّص در علوم اسلامى ، ایشان عالى ترین مرجع دینى عصر خود بودند.
2 - تقوا و عبادت ، هیچ کس از مردم در عصر امام مانند ایشان را در عبادت ، تقوا و تعهد دینى سراغ نداشته است.
