تقویت بنیه اقتصادی شیعیان:
بی شک هر جمعیت و گروهی که هدف مشترکی دارند، برای سازماندهی و شکلبندی نیروهای خود، جهت پیشبرد هدفهای مشترک، نیاز به منابع مالی دارند، چه، در صورت قطع عواید مالی ، هرگونه فعالیت و جنبشی فلج می گردد. شیعیان نیز براساس این اصل کلی ، برای ادامه حیات و تعقیب آرمانهای مقدس خود، همواره نیازمند پشتوانه مالی بودند، ولی در ادوار مختلف تاریخ بویژه نیروهای مبارز آنان همواره در فشار اقتصادی به سرمی بردند و حکومتهای وقت، به منظور تضعیف نیروهای آنان، غالباً آنان را از راه های گوناگون در فشار اقتصادی قرار می دانند/در این زمینه علاوه بر گرفتن «فدک» از فاطمه زهرا سلام اللّه علیها که انگیزه سیاسی داشت و هدف از آن تضعیف اقتصادی موضع امیرمؤمنان علیهالسلام - و بنی هاشم بود، نمونههای فراوانی در تاریخ اسلام به چشم می خورد که یکی از آنها روش معاویه در قبال شیعیان بویژه بنی هاشم، بود. یکی از تاکتیکهایی که معاویه به منظور اخذ بیعت از «حسین بن علی علیهالسلام -» برای ولیعهدی یزید، به آن متوسل شد، خودداری وی از پرداخت هرگونه عطیه به بنی هاشم از بیتالمال در جریان سفر وی به مدینه بود تا بدین وسیله او را زیر فشار گذاشته وادار به بیعت کند(72)/نمونه دیگر ، فشار اقتصادی «ابو جعفر منصور» (دومین خلیفه عباسی ) بود منصور برنامه سیاه تحمیل گرسنگی و فلجسازی اقتصادی را در سطح وسیع و گستردهای به اجرا گذاشت و هدف او این بود که مردم، نیازمند و گرسنه و متکی به او باشند و همیشه در فکر سیر کردن شکم خود بوده مجال اندیشه در مسائل بزرگ اجتماعی را نداشته باشند. او روزی در حضور جمعی از خواص درباریان بالحن زنندهای انگیزه خود را از گرسنه نگهداشتن مردم چنین بیان کرد:
«عربهای چادر نشین در ضربالمثل خود ، خوب گفتهاند که:
سگ خود را گرسنه نگهدار تا به طمع نان دنبال تو بیاید»(73)!! در این فشار اقتصادی سهم شیعیان و علویان بیش از همه بود، زیرا آنان همیشه پیشگام و پیشاهنگ مبارزه با خلفای ستمگر بودند/باری دوران خلافت هارون نیز از این برنامه کلی مستثنا نبود، زیرا او با قبضه بیتالمال مسلمانان و صرف آن در راه هوسرانیها و بوالهوسیها و تجملپرستیهای خود و اطرافیانش، شیعیان را از حقوق مشروع خود محروم کرده بود و از این راه نیروهای آنان را تضعیف می کرد/علی بنیقطین، یار وفادار و صمیمی پیشوای هفتم که بر رغم کارشکنیهای مخالفان شیعه، اعتماد هارون را جلب نموده و وزارت او را در کشور پهناور اسلامی به عهده گرفته بود، به این مطلب بخوبی توجه داشت، و با استفاده از تمام امکانات، از هر کوششی در حمایت و پشتیبانی از شیعیان دریغ نمی ورزید؛ مخصوصاً در تقویت بنیه مالی شیعیان و رساندن «خمس» اموال خود (که جمعاً مبلغ قابل توجهی را تشکیل می داد و گاهی بالغ بر صد تا سیصد هزار درهم می شد)(74) به پیشوای هفتم کوشش می کرد و می دانیم که خمس، در واقع پشتوانه مالی حکومت اسلامی است/پسر علی بن یقطین می گوید:
امام کاظم علیهالسلام - هرچیزی لازم داشت یا هر کار مهمی که پیش می آمد، به پدرم نامه می نوشت که فلان چیز را برای من خریداری کن یا فلان کار را انجام بده ولی این کار را به وسیله «هشام بن حکم» انجام بده، و قید همکاری هشام، فقط در موارد مهم و حساس بود(75)/در سفری که امام کاظم علیهالسلام - به عراق نمود، علی از وضع خود به امام شکوه نموده گفت:
آیا وضع و حال مرا می بینید (که در چه دستگاهی قرار گرفته و با چه مردمی سر و کار دارم؟) امام فرمود:
خداوند مردان محبوبی در میان ستمگران دارد که به وسیله آنان از بندگان خوب خود حمایت می کند و تو از آن مردان محبوب خدایی (76)/بار دیگر که علی ، در مورد همکاری با بنی عباس، از پیشوای هفتم علیهالسلام - کسب تکلیف نمود، امام فرمود:
اگر ناگزیری این کار را انجام بدهی مواظب اموال شیعیان باش/علی بنیقطین فرمان امام را پذیرفت، و روی همین اصل، مالیات دولتی را برحسب ظاهر از شیعیان وصول می کرد، ولی مخفیانه به آنان مسترد می نمود(77)و علت آن این بود که حکومت هارون یک حکومت اسلامی نبود که رعایت مقررات آن بر مسلمانان واجب باشد. حکومت و ولایت از طرف خدا از آن موسی بن جعفر علیهالسلام - بود که پسر یقطین به دستور او امول شیعیان را مسترد می کرد.
نُوّاب حجّ:
یکی از افتخارات علی بنیقطین در تاریخ، این است که همه ساله عدهای را به نیابت از طرف خود، به زیارتخانه خدا می فرستاد و به هرکدام ده تا بیست هزار درهم می پرداخت(78).تعداد این عده در سال بالغ بر 150 نفر و گاهی بالغ بر 250 و یا 300 نفر می شد(79)/این عمل، باتوجه به اهمیت و فضیلت خاص عمل حج در آیین اسلام، بی شک نمودار ایمان و پارسایی ویژه علی بنیقطین به شمار می رود، ولی با در نظر گرفتن تعداد قابل توجه این عده، و نیز با نگرش به مبالغ هنگفتی که علی به آنان می پرداخته، مسئله، عمق بیشتری پیدا می کند/اگر از گروه نایبان حج و مبلغی که به آنها پرداخت می شد، میانگین بگیریم و مثلاً تعداد آنان را 200 نفر در سال، و مبلغ پرداختی را ده هزار درهم بگیریم، جمعاً مبلغی در حدود دو میلیون درهم را تشکیل می دهد/از طرف دیگر، این مبلغ که هر سال پرداخت می شد، مسلماً گوشهای از مخارج سالیانه علی بن یقطین و از مازاد هزینههای جاری و باقیمانده پرداخت حقوق مالی مثل زکات و خمس و سایر صدقات مستحبی و بخشش ها و امثال اینها بوده است/با این حساب تقریبی ، جمع عواید علی بن یقطین چه مقدار می بایست باشد تا کفاف این مبالغ را بدهد؟
در میان دانشمندان شیعه ظاهراً «مرحوم شیخ بهائی » نخستین کسی است که به این مسئله توجه پیدا کرده است. او نکته لطیف این مطلب را چنین بیان می کند:
گمان می کنم امام کاظم علیهالسلام - اجازه تصرف در خراج و بیتالمال مسلمانان رابه علی بن یقطین داده بود و علی از این اموال، به عنوان اجرت حج، به شیعیان می پرداخت تا بهانهای برای ایراد و اعتراض به دست مخالفان ندهد(80). بنابراین عمل اعزام نواب حج، در واقع یک برنامه حساب شده و منظم بود و علی ، زیر پوشش این کار، بنیه اقتصادی شیعیان را تقویت می نمود/مؤید این مطلب این است که در میان نواب حج، شخصیتهای بزرگی مثل «عبدالرحمن بن حجاج» و «عبدالله بن یحیی کاهلی »(81) به چشم می خوردند که از یاران خاص و مورد علاقه امام بودند و طبعاً مطرود دستگاه حکومت و محروم ازمزایا!(82) نکته دیگری که در این برنامه علی بن یقطین به نظر می رسد، شرکت دادن شیعیان بخصوص بزرگان آنان، در کنگره بزرگ حج بود تا از این رهگذر به معرفی چهره شیعه و بحث و مناظره با فرقههای دیگر بپردازند و یک موج فرهنگی شیعی به وجود آورند.
این لباس را نگهدار! علی بن یقطین در پرتو این خدمات، همواره مورد تأیید و حمایت بی دریغ امام کاظم علیهالسلام - بود و چندین بار در اثر تدبیر امام از خطر قطعی رهایی یافت که یکی از آنها چنین بوده است:
یک سال هارون تعدادی لباس به عنوان خلعت به علی بخشید که در میان آنها یک لباس خز مشکی رنگ زربفت از نوع لباس ویژه خلفا به چشم می خورد. علی اکثر آن لباسها را که لباس گرانقیمت زربفت نیز جز آنها بود، به امام کاظم علیهالسلام - اهدا کرد و همراه لباسها اموالی را نیز که قبلاً طبق معمول به عنوان «خمس» آماده کرده بود، به محضر امام فرستاد.
حضرت همه اموال و لباسها را پذیرفت، ولی آن یک لباس مخصوص را پس فرستاد، و طی نامهای نوشت:
این لباس را نگهدار و از دست مده، زیرا در حادثهای که برایت پیش می آید به دردت می خورد/علی بنیقطین از راز رد آن لباس آگاه نشد، ولی آن را حفظ کرد. اتفاقاً روزی وی یکی از خدمتگزاران خاص خود را به علت کوتاهی در انجام وظیفه، تنبیه و از کار برکنار کرد. آن شخص که از ارتباط علی با امام کاظم علیهالسلام -و اموال و هدایایی که او برای حضرت می فرستاد، آگاهی داشت، از علی نزد هارون سعایت کرد و گفت:
او معتقد به امامت موسی بن جعفر است و هرساله خمس اموال خود را برای او می فرستد.
آنگاه داستان لباسها را گواه آورد و گفت:
لباس مخصوصی را که خلیفه در فلان تاریخ به او اهدا کرده بود، به موسی بن جعفر داده است. هارون از شنیدن این خبر سخت خشمگین شد و گفت:
حقیقت جریان را باید به دست بیاورم و اگر ادعای تو راست باشد خون او را خواهم ریخت. آنگاه بلافاصله علی را احضار کرد و از آن لباس پرسش نمود. وی گفت:
آن را در یک بقچه گذاشتهام و اکنون محفوظ است. هارون گفت:
فوراً آن را بیاور! پسر یقطین فورا یکی از خدمتگزاران خود را فرستاد و گفت:
به فلان اطاق خانه ما برو و کلید آن را از صندوقدار بگیر و در اطاق را باز کن و سپس در فلان صندوق را باز کن و بقچهای را که در داخل آن است با همان مهری که دارد به اینجا بیاور/ طولی نکشید که غلام، لباس را به همان شکل که قبلاً مهر شده بود آورد و در برابر هارون نهاد. هارون دستور داد مهر آن را بشکنند و سرآن را باز کنند. وقتی که بقچه را باز کردند دید همان لباس است که عیناً تا شده باقی مانده است!خشم هارون فرو نشست و به علی گفت:
بعد از این هرگز سخن هیچ سعایت کنندهای را درباره تو باور نخواهم کرد، و آنگاه دستور داد جایزه ارزندهای به او دادند و شخص سعایت کننده را سخت تنبیه کردند!(83)
آرمان تشکیل حکومت اسلامی :
هارون می دانست که موسی بن جعفر علیهالسلام - و پیروانش، وی را غاصب خلافت پیامبر و زمامدار ستمگری می دانند که بازور و قدرت سرنوشت مسلمانان را در دست گرفته است، و اگر روزی قدرت رزم با او را به دست آوردند، در نابودی حکومت او لحظهای درنگ نخواهند کرد. گفتگوی زیر که میان پیشوای هفتم و هارون رخ داده بخوبی از اهداف عالی امام در زمینه تشکیل حکومت اسلامی ، و نیز از نیات پلید هارون پرده بر می دارد/روزی هارون (شاید به منظور آزمایش و کسب آگاهی از آرمان پیشوای هفتم) به آن حضرت اعلام کرد که حاضر است «فدک» را به او برگرداند. امام فرمود:
در صورتی حاضرم فدک را تحویل بگیرم که آن را با تمام حدود و مرزهایش پس بدهی !هارون پرسید:
حدود و مرزهای آن کدام است؟
امام فرمود:
اگر حدود آن را بگویم هرگز پس نخواهی داد/هارون اصرار کرد و سوگند یاد نمود که این کار را انجام خواهد داد. امامحدود آن را چنین تعیین فرمود:
حد اولش، عدن؛ حد دومش، سمرقند؛ حد سومش، آفریقا؛ و حد چهارم آن نیز مناطق ارمنیه و بحر خزر است/ هارون که با شنیدن هر یک از این حدود، تغییر رنگ می داد و بشدت ناراحت می شد، با شنیدن حدود چهارگانه، نتوانست خود را کنترل کند و با خشم و ناراحتی گفت:
با این ترتیب چیزی برای ما باقی نمی ماند! امام فرمود:
می دانستم که نخواهی پذیرفت و به همین دلیل از گفتن آن امتناع داشتم!(84) امام با این پاسخ می خواست به هارون بگوید:
فدک رمزی از مجموع قلمرو حکومت اسلامی است، و اصحاب سقیفه که فدک را از دختر و داماد پیامبر علیهما السلام - گرفتند، این کار آنان در حقیقت جلوهای از مصادره حق حاکمیت اهل بیت عصمت و طهارت سلاماللّه علیهم اجمعین - بود، بنابراین اگر قرار باشد حق ما را به ما برگردانی ، باید همه قلمرو حکومت اسلامی را در اختیار ما بگذاری / این گفتگو، هدفهای بزرگ امام را بخوبی نشان می دهد.
جمعآوری بیت المال:
از طرف دیگر، گرچه حکومت و قدرت ظاهری در دست هارون بود، اما حکومت او فقط بر «تن»ها بود و در «دل»های مردم جا نداشت، اما حکومت بر «دل»ها و «قلب»ها از آن پیشوای هفتم بود و در پرتو محبوبیت گسترده آن حضرت در افکار عمومی ، مسلمانان مبارز و روشنبین ، خمس اموال خود، و دیگر اموال متعلق به بیتالمال را به محضر آن حضرت می فرستادند و این معنا بر هارون پوشیده نبود، زیرا او از طریق جاسوسان خویش گزارشهایی دریافت می کرد مبنی بر اینکه از چهار گوشه کشور پهناور اسلامی ، اموال و وجوه اسلامی به سوی امام موسی بن جعفر سرازیر می گردد، به طوری که از صندوق بیتالمال تشکیل داده است(85).
پی نوشت:
1-1-عبدالرحمنالسبوطی ، تاریخالخلفأ، بغداد، مکتبةالمثنی ، ص 259/
2-1-حاج شیخ عباس قمی ، الأنوارالبهیة، مشهد، مؤسسه منشورات دینی مشهد، ص 170/
3-1-مختصر تاریخالعرب، ط 2، تعریب:عفیفالبعلبکی ، بیروت، دارالعلمللملایین،1967 م، ص 209/ 4-1-الصواعقالمحرقة، قاهره، مکتبةالقاهره، ص 203/
1- ابن واضح، تاریخ یعقوبی ، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریة، 1384 ه .ق، ج 3، ص 132/
2-مسعودی ، مروجالذهب، بیروت، دارالأندلس، ج 3، ص 312/
3-سید امیر علی ،مختصر تاریخالعرب، ط 2، تعریب:عفیفالبعلبکی ، بیروت، دارالعلمللملایین، 1968 م، ص 213/
4-عبدالرحمنالسیوطی ، تاریخالخلفأ، بغداد، مکتبةالمثنی ، ص 277/
5-ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ج 6، ص 73- ابن طقطقا، الفخری ، بیروت، دارصادر، ص 185/
6-شریفالقرشی ، باقر، حیاةالاًّمام موسی بن جعفر، ط 2، نجف، مطبعةالآداب، 1389 ه .ق، ج 1، ص 436/
7-ابن واضح، تاریخ یعقوبی ، نجف، منشوراتالمکتبة الحیدریة ، 1384 ه .ق، ج 3، ص 137/
8-شریفالقرشی ، همان کتاب، ص 442/9-ابن اثیر، همان کتاب، ج 6، ص 84/
10-قُل اِنّما حَرّمَ رَبّی َ الفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَما بَطَنَ و الْاًّثمَ وَالْبَغْی َ بِغَیْرِ الحَقّ...(سوره اعراف:33)/
11-یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِر قُلْ فیهِما اِثْمٌ کَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ اِئْمُهُا اَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما...(سوره بقره:219)/
12-گویا مقصود وی این بود که به حکم قرابتی که میان بنی هاشم هست، علم و دانش امام کاظم برای مهدی نیز موجب افتخار است/
13-کلینی ، الفروع من الکافی ، تهران، دارالکتبالاًّسلامیْ، ج 6، ص 406/
14-مسعودی ، همان کتاب، ص 324/
15-مسعودی ، مروجالذهب، بیروت، دارالأندلس، ج 3، ص 325.- ابوالفرجالاًّصفهانی ، بیروت، دار احیأالتراثالعربی ،ج 5، ص 184/
16-عبدالرحمنالسیوطی ، تاریخ الخفأ، بغداد، مکتبْالمثنی ، ص 279/
17-ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 6، ص 102/
18-ابوالفرجالاًّصفهانی ، همان کتاب، ص 160/
19-ابوالفرج الاًّصفهانی ، همان کتاب، ج 5، ص 163/
20-ابوالفرجالاًّصفهانی ، همان کتاب، ص 185/
21-ابن واضح، تاریخ یعقوبی ، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریه، 1384 ه .ق، ج 3، ص 142/
22-وی حسین بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب است و چون در سرزمینی بنام «فخ» در 6 میلی مکه در جنگ با سپاهیان خلیفه عباسی به قتل رسید، به «صاحب فخ» یا «شهید فخ» مشهور گردید/
23-محمد بن جریر الطبری ، تاریخ الأمم والملوک، بیروت، دارالقاموس الحدیث،ج 10، ص 25- ابوالفرج الاًّصفهانی ، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبةالحیدیة، 1385 ه .ق، ص 294-295- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصاد، ج 6، ص 90/
24-پس از شهادت حسین بن علی ، هنگامی که سر بریده او را به مدینه آوردند، پیشوای هفتم از مشاهده آن سخت افسرده شد و با تأثر و اندوه عمیق فرمود:به خدا سوگند او یک مسلمان نیکوکار بود، او بسیار روزه می گرفت، فراوان نماز می خواند، با فساد و آلودگی مبارزه می نمود، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را انجام می داد،او در میان خاندان خود بی نظیر بود (ابوالفرجالاًّصفهانی ، مقاتلالطالبیین، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریة، 1385 ه .ق، ص 302)/
25-ابوالفرجالاًّصفهانی ، همان کتاب، ص 285/
26-ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 6، ص 93- محمد بن جریر الطبری ، تاریخ الأمم والملوک، بیروت، دارالقاموس الحدیث، ج 10، ص .28 پس از شکست سپاه حسین صاحب فخ، و شهادت او، «یحیی بن عبدالله»با گروهی به «دیلم» رفت و در آنجا به فعالیت پرداخت و مردم آن منطقه به او پیوستند و نیروی قابل توجهی تشکیل دادند، ولی هارون بادسائسی او را به بغداد آورد و به طرز فجیعی به قتل رسانید. مشروح شهادت او را در فصل «نیرنگهای هارون» خواهیم آورد/
27-مجلسی ، بحارالأنوار، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1385 ه .ق، ج 48، ص 165/
28-مجلسی ، همان کتاب، ص 169- کلینی ، الأصول من الکافی ، تهران، مکتبةالصدوق، 1381 ه .ق، ج 1، ص 366- ابوالفرجالاًّصفهانی ، مقاتل الطالبیین، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریة، 1385 ه .ق، ص 298/
29-مجلسی ، همان کتاب ج 48، ص 151/
30-گرچه بنی امیه چنین دستاویزی برای تصاحب خلافت در دست نداشتند، اما به طرق دیگری در صدد کسب محبوبیت در افکار عمومی بودند. اقدامات مزورانه معاویه در زمینه جعل حدیث به نفع خود، و خریدن محدثان دروغپرداز و مزدور، گوشهای از تلاشهای پرتزویر حکومت بنی امیه به شمار می رود/
31-انا امام القلوب و انت امام الجسوم.(ابن حجر هیتمی ،الصواعقالمحرقه، قاهره، مکتبةالقاهره، ص 204)/
32-السلام علیک یا رسول الله، السلام علیک یا ابن عم!
33-السلام علیک یا رسول الله، السلام علیک یا ابة (شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتی ، ص 298-ابن اثیر الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 6،ص 164- ابن اثیر، البدایة والنهایة، ط 2، بیروت، مکتبة المعارف، 1977 م، ج 10، ص 183- ابن حجر هیتمی ، همان کتاب، ص 204)/
34-وَ وَهَبا لَهُ اِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ کلاّ هَدَیْنا مِنْ قَبْلُ وَمِنْ ذُرّیَتِهِ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ وَ اَیّوبَ وَ یُوسُفَ وَ مُوسی وَ هارُونَ وَ کَذالِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ وَ زَکَریّا وَ یَحْیی وَ عیسی کُلّ مِنَ الصّالِحین (سوره انعام:85 و 86)/
35-شبلنجی ، نورالأبصار، قاهره، مکتبْالمشهدالحسینی ، ص 149-ابن صبّاغ مالکی ، الفصولالمهمة، نجف، مکتبةدارالکتبالتجاریة، ص 220-ابن حجر هیتمی ، همان کتاب، ص .203 امام در این گفتگو غیر از آیه مزبور با آیه مباهله نیز استدلال کرد که طی آن امام حسن و امام حسین با تعبیر «ابنائنا» فرزندان پیامبر شمرده شدهاند/
36-مجلسی ، همان کتاب، ج 48، ص 127/
37-سَاَصرِفُ عَنْ آیاتِی َ الَذینَ یَتَکَبّرُونَ فی الأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقّ وَ اِنْ یَرَوْا کُلّ آیٍَْ لایُؤمِنُوابِها وَ اِنْ یَرَواْ سِبیلَ الرّشاد لا یَتّخِذوُهُ سَبیلاً وَ اِنْ یَرَوْا سَبیلَ الْغَی ّ یَتّخِذُوهُ سَبیلاً ذلِک بِاَنّهُمْ کَذّبوُا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلینَ (سوره اعراف:146)/
38-مجلسی ، همان کتاب، ج 48، ص 138 - عیاشی ، تفسیر عیاشی ، قم، المطبعةالعلمیة، ج 2، ص 30/
39-دکتر صاحب الزمانی ، ناصرالدین، آنسوی چهرهها، تهران، مؤسسه مطبوعاتی عطائی ، 1343 ه .ش، ص 31/
40-جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، 1336 ه .ش، ج 5، ص162/
41-جرجی زیدان، همان کتاب، ص 173/
42-جرجی زیدان، همان کتاب، ص 163/
43-دکتر الوردی ، علی ، نقش وعاظ در اسلام، ترجمه محمد علی خلیلی ، تهران، انتشارات مجله ماه نو، ص 39/
44-احمد امین این قسمت را از ابوالفرج اصفهانی در کتاب الأغانی (ج 5، ص 241) نقل می کند/
45-امین، احمد، ضحی الاًّسلام، ط 7، قاهره، مکتبةالنهضةالمصریة، ج 1، ص 112-113، با اندکی تلخیص/
46-امین، همان کتاب، ج 2، ص 162-163/
47-ماشئت لا ما شأت الأقدارفاحکم فانت الواحد القهار! (جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر، 1336 ه .ش، ج 4، ص 242)/
48-دکتر الوردی ، علی ، نقش وعاظ در اسلام، ترجمه محمد علی خلیلی ، تهران، انتشارات مجله ماه نو، ص 55/
49-ابوالفرجالاًّصفهانی ، مقاتل الطالبین، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریة، 1385 ه .ق، ص .308 مرحوم کلینی در کتاب کافی (ج 1، ص 366) نامهای از یحیی بن عبدالله خطاب به امام موسی بن جعفر علیهالسلام - نقل می کند که یحیی در آن، روش آن حضرت و پدر ارجمندش امام صادق علیهالسلام - را مورد انتقاد قرار داده و امام پاسخ تندی به او داده است. مرحوم علامه مامقانی در کتاب خود (تنقیح المقال، تهران، انتشارات جهان، ج 3، ماده یحیی )با اشاره به این نامه می گوید:سند این روایت غیر قابل خدشه است، ولی مضمون این روایت مخالف چیزی است که درباره یحیی اطلاع داریم (یعنی شاید اشتباهی از راویان حدیث باشد). امّا مؤلف کتاب «حیاةالاًّمام موسی بن جعفر» اثبات می کند که این روایت قابل اعتماد نیست، زیرا اولاً مرسل است و ثانیاً در سند آن افرادی هستند که ناشناختهاند و در کتب رجال اسمی از آنها نیست (حیاةالاًّمام موسی بن جعفر، ط 2، نجف، مطبعةالآداب، 1390 ه .ق، ج 2، ص 99)/
50-وی وهب بن وهب ابوالبختری قرشی مدنی است که در بغداد سکونت داشت و در زمان خلافت مهدی عباسی ، از طرف او مدتی قاضی دادرسیی ارتش بود و سپس در مدینه به قضأ اشتغال داشت. ابوالبختری فردی آلوده و منحرف و دروغگو بود و احادیث وی از نظر بزرگان علم حدیث، فاقد ارزش و اعتبار است (شمسالدینالذهبی ، محمد، میزان الاًّعتدال فی نقد الرجال، ط 1، قاهره، مطبعة السعادة، 1325 ه .ق، ج 3، ص 278)/
51-یحیی بن عبدالله قبلاً اماننامه را به «مالک بن انس» و برخی دیگر از فقهای آن روز ارائه کرده بود و آنان صحت و اعتبار آن را تأیید کرده بودند/
52-امین، احمد، ضحی الاًّسلام، ط 7، قاهره، مکتبة النهضةالمصریة، ج 2، ص 203/
53-امین، همان کتاب، ج 2، ص 204/
54- شریف القرشی ، باقر، حیاةالاًّمام موسی بن جعفر، ط 2، نجف، مطبعةالآداب، ج 2، ص .100 نیز ر.ک به:دکتر الوردی ، نقش و عاظ در اسلام، ترجمه محمد علی خلیلی ، تهران، انتشارات مجله ماه نو، ص 52/
55-علاوه بر این، او را از سمت قضأ برکنار کرد(امین، همان کتاب، ج 1، ص 204)/
56-چگونگی قتل یحیی مورد اختلاف است (شریف القرشی ، همان کتاب ج 2، ص 100)/«یعقوبی » می نویسد:یحیی از شدت گرسنگی در زندان جان سپرد. یکی از کسانی که با یحیی زندانی بوده می گوید:ما هر دو در یک محل زندانی بودیم و سلولهای ما، در کنار هم قرار داشت و گاهی یحیی از پشت دیوار کوتاهی که میان ما فاصله بود، با من گفتگو می کرد. روزی گفت:امروز نُه روز است که به من آب و غذا ندادهاند! روز دهم مأمور ویژه او وارد سلول وی شد و سلول را تفتیش کرد، سپس لباسهای او را از تنش در آورد و او را تفتیش بدنی کرد، از زیر لباسهای او یک چوبه نی پیدا کرد که داخل آن روغن ریخته بودند (که گویا یحیی گاهی از شدت گرسنگی مقداری از آن می مکیده و به این وسیله سدّ جوع می کرده است). مأمور، نی را از او گرفت، و به دنبال آن یحیی بی رمق نقش زمین شد و جان به جان آفرین تسلیم کرد!(تاریخ یعقوبی ، نجف، منشوراتالمکتبةالحیدریة، 1384 ه .ق، ج 3، ص 145)/
57-می گویند:در آن زمان کسی قاضی القضات بود که به تعبیر امروز سمت وزارت دادگستری ، ریاست دیوان عالی داشت. مدعی العمومی دیوان کشور، پستهای قضائی ارتش، و محکمه انتظامی دیوان کیفر را یکجا به عهده داشت. باتوجه به این پستهای حساس و مهم، اهمیت قاضی ابو یوسف در دستگاه حکومت هارون بخوبی روشن می گردد. پیداست این همه اختیارات و پستها را بی جهت به کسی واگذار نمی کردند!
58-عبدالرحمن السیوطی ، تاریخ الخلفأ، بغداد، مکتبةالمثنی ، ص 291/
59-ابن کثیر البدایة و النهایة، ط 2، بیروت، مکتبة المعارف، 1977 م، ج 10، ص 216/
60-شیخ طوسی ، الفهرست، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی ، ص 234/
61- طوسی ، همان کتاب، ص 234- نجاشی ، فهرست اسمأ مصنفی الشیعة، قم، مکتبةالداوری ، ص 194/
62-نجاشی ، همان کتاب، ص 195/
63- پیشگوییهای امام صادق علیهالسلام - از حوادث و فتنههای آینده در پاسخ سؤالاتی که در این زمینه از آن حضرت شده بود/
64-مناظره با یکی از شکّاکان در حضور امام/
65-طوسی ، همان کتاب، ص 34/
66-ابن ندیم در فهرست خود، یقطین پدر علی را شیعه معرفی نموده و بعضی از دانشمندان بزرگ گذشته و معاصر شیعه نیز سخنان او را، بدون ذکر مأخذ، نقل کردهاند، ولی برخی از محققان معاصر ثابت نمودهاند که پدر علی شیعه نبوده است (تستری ، محمد تقی ، قاموس الرجال، تهران، مرکز نشر کتاب، ج 7، ص 90)/
67-نعمانی ، ابن ابی زینب، کتاب الغیبة، تهران، مکتبةالصدوق، ص .295 علی بن یقطین این معنا را از پیشوای هفتم آموخته بود، زیرا روزی عین این سؤال را از آن حضرت پرسید، و امام همین پاسخ را داد (نعمانی ، همان کتاب، ص 296، پاورقی ، به نقل از علل الشرایع)/
68-طوسی ، اختیار معرفةالرجال، تحقیق:حسن المصطفوی ، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی ، ص 433/
69-مجلسی ، بحارالأنوار، تهران، المکتبةالاًّسلامیة، 1385 ه .ق، ج 48، ص 158/
70-مجلسی ، همان کتاب، ص 136-طوسی ، همان کتاب، ص 433/
71-طوسی ، همان کتاب، ص 436-437/
72-ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ج 3، ص 551-ابن قتیبه، الاًّمامة و السیاسة، الطبعةالثالثة،قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی ، 1382 ه .ق، ج 1، ص 191/
73-در این زمینه در بخش زندگانی امام صادق علیهالسلام -بحث کردهایم/
74-طوسی ، همان کتاب، ص 434/
75-طوسی ، همان کتاب، ص 269/
76-طوسی ، همان کتاب، ص 433/
77-مجلسی ، همان کتاب، ج 48، ص
78-طوسی ، همان کتاب، ص 434.این مبلغ که کمتر از این نیز نقل شده است، گویا برحسب شخصیت و موقعیتافراد فرق می کرده است/
79-طوسی ، همان کتاب، ص 437 و 434/
80-مامقانی ، تنقیح المثال، تهران، انتشارات جهان، ج 2، ص 317/
81-عبدالرحمن بن حجاج که از محضر امام صادق و امام کاظم علیهالسلام - نیز بهرهها برده بود، از شخصیتهای پاک و برجسته و ممتاز شیعه بود(نجاشی ، فهرست اسمأ مصنفی الشیعة، قم، مکتبةالداوری ، ص 65، مامقانی ، عبداللّه، تنقیح المقال تهران، انتشارات جهان، ص 141 امام ششم به او می فرمود:ای عبدالرحمن با مردم مدینه به گفتگو و بحث علمی بپرداز، زیرا من دوست دارم در میان رجال شیعه، افرادی مثل تو باشند (اردبیلی ، جامع الرواة، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی ، ج 1، ص 447- طوسی ، همان کتاب، ص 442)/عبدالله بن یحیی کاهلی نیز از موقعیّت خاصی در محضر امام کاظم علیهالسلام - بر خوردار بود، به طوری که امام بارها در مورد او به علی بن یقطین سفارش می نمود، چنانکه روزی به وی فرمود:تأمین رفاه کاهلی و خانواده او را تضمین کن تا بهشت را برای تو تضمین نمایم! (طوسی ، همان کتاب، ص 402) علی نیز طبق دستور امام از هر جهت زندگی کاهلی و افراد خانواده و خویشان او را تا آخر عمر وی تأمین کرده او را زیر پوشش تکفل و حمایت بی دریغ خویش قرار داده بود(طوسی ، همان کتاب، ص 448)/
82-طوسی ، همان کتاب، ص 435/
83-شیخ مفید، الاًّرشاد، قم، مکتبة بصیرتی ، ص 293-شبلنجی ، نور الأبصار، مکتبةالمشهدالحسینی ، ص 150- ابن صبّاغ مالکی ، الفصول المهمة، نجف، مکتبة دارالکتب التجاریة، ص 218-ابن شهراشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، ج 4، ص 289/
84-سبط ابن الجوزی ، تذکرةالخواص، نجف، منشورات المکتبةالحیدریة، 1382 ه .ق، ص 350- ابن شهرآشوب، همان کتاب، ص 320-ابوالفرجالاًّصفهانی ، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبةالحیدریة، 1385 ه .ق، ص 350/
85-مجلسی ، همان کتاب، ج 48، ص 232- شبلنجی ، همان کتاب، ص 151- ابن صبّاغ مالکی ، همان کتاب، ص 220- ابن حجر هیتمی ، الصواعق المحرقه، قاهره، مکتبةالقاهره، ص .204 برای آنکه به حجم و جوهی که از نقاط مختلف به حضور امام ارسال می شد پی ببریم، کافی است به ارقام زیر توجه کنیم:هنگام شهادت امام کاظم علیهالسلام - مبلغ هفتاد هزار دینار نزد زیاد بن مروان قندی و مبلغ سی هزار دینار در تحویل علی بن حمزه(دو نفر از نمایندگان آن حضرت) بود/علاوه بر اینها مبلغ سی هزار دینار نیز در تحویل عثمان بن عیسی رواسی نماینده امام در مصر بود (مجلسی ، همان کتاب، ج 48، ص 252-253)/
