اشاره:
شاید برخى گمان کنند که عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در کلمات پیامبر اکرم، صلىاللهعلیه وآله، اشارهاى به لزوم بزرگداشت آن نشده است. اما باید گفت که عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامى، بلکه از بزرگترین اعیاد است، و نخستین کسى هم که این روز را به عنوان عید اسلامى معرفى کرد، خود پیامبر اسلام، صلىاللهعلیه وآله، بود. آنچه در پى خواهد آمد تحقیقى است در زمینه سابقه تاریخى عید غدیر که امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز واقع شود.
پیامبر اکرم پس از آنکه علىبنابیطالب را در روز غدیر به جانشینى خود تعیین کرد، در همان روز این عید را اعلام نمود و مراسم آن را بپا داشت، و در خیمهاش نشست و با کمال خوشحالى و سرور از تبریک گویندگان استقبال کرد و به آنها مىفرمود:
به من تبریک بگویید... به من تبریک بگویید، زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است. (1)
ما در تاریخ پیامبر، شادیهاى او روزى را نمىیابیم که پیامبر گفته باشد: به من تبریک بگویید، حتى روز ازدواجش و روز هجرتش از مکه به مدینه و رهایى از چنگال مشرکان، و روز فتح مکه و پیروزى مسلمانان نفرمود به من تبریک بگویید، ولى روز غدیر مکرر مىفرمود: به من تبریک بگویید، چرا؟ به خاطر آنکه پیامبر عظمت این روز را بخوبى درک مىکرد و از شرافت این خاطره و برترى داشتن این عید بر سایر اعیاد آگاه بود.
بر همین اساس پیامبر فرمود:
روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امت من است، و آن روزى است که خداوند تعالى به من فرمان داده با منصوب کردن على بن ابیطالب به عنوان رهبرى که امتم پس از من به وسیله او هدایتیابند; آن روز را یاد کنیم. آن روزى است که خدا دین را در آن روز کامل و نعمت را تمام گردانید و اسلام را به عنوان یک دین براى مردم پسندید. (2)
پیامبر در این حدیث، اولا: روز غدیر را یک عید اسلامى جاوید در ردیف سایر اعیاد اسلامى اعلام کرده; ثانیا: عید غدیر را مطلقا برتر از اعیاد اسلامى شمرده است.
پس از رحلت پیامبر، خود امیرالمؤمنین نیز روز غدیر را به عنوان یک عید اسلامى تلقى کرد (3) و در سالى که روز غدیر با جمعه مصادف بود خطبهاى ایراد نمود و در ضمن آن فرمود:
خداوند بزرگ در این روز بزرگ در این روز براى شما گروه مؤمنان دو عید بزرگ که قوام هریک به دیگرى است جمع کرده تا احسانش را نزد شما کامل گرداند و شما را بر راه هدایت آگاه و مطلع کند... از این رو جمعه را مرکز تجمع براى پاکسازى گذشتهها قرار داده است... بنابراین هیچ توحیدى را جز بر اساس اعتراف به رسالت پیامبر نمىپذیرد، و هیچ آیینى را جز توام با ولایت کسى که به ولایت او فرمان داده قبول نمىکند، و اسباب اطاعت او جز با تمسک به ریسمان او و ریسمان اهل ولایت او منظم نمىگردد، لذا در روز غدیر آنچه را که بیانگر ارادهاش در مورد برگزیدگانش بود بر پیامبرش نازل فرمود، و او را به تبلیغ آن و ترک همنشینى با منحرفان و منافقان و بىاعتنایى به آنان مامور ساخت و ضامن نگهدارى او از شر آنان شد.
آنگاه حضرت امیر، علیهالسلام، مردم را به اجراى مراسم عید دعوت نمود و فرمود:
خدا شما را رحمت کند، پس از پایان یافتن اجتماعتان، به سوى توسعه بر زن و فرزند، و نیکى با برادران و شکر نعمتهاى الهى بازگردید، و همه با هم مجتمع باشید تا خدا یگانگى شما را حفظ کند و با یکدیگر نیکى کنید تا خدا الفت و دوستى و صداقتشما را نگهدارد، و به یکدیگر هدیه دهید (4) همانگونه که خدا پاداش شما را در این روز، چند برابر اعیاد گذشته یا اعیاد آینده - جز در موارد مثل آن - قرار داده است. نیکى در این روز (یعنى: روز عید غدیر) ثروت را زیاد و عمر را افزون مىکند، و مهربانى به یکدیگر باعث رحمت و عطوفتخداوند است. با سعى و کوشش خویش و در حد توانایى خود، از آنچه خدا به شما بخشیده، براى برادران و زن و فرزندانتان آماده کنید و شادى را در میان خود آشکار سازید و با گشادهرویى با یکدیگر برخورد کنید. (5)
بعد از على، علیهالسلام، امام حسن و امام حسین، علیهماالسلام، نیز روز غدیر را زنده نگاه مىداشتند و هر سال، آن روز را به عنوان عید تلقى مىکردند و با کمال مسرت و شادى، براى قبول تهنیت و تبریک شاد باش جلوس مىنمودند، و به وسیله نماز و روزه و دعا به خدا تقرب مىجستند، و در نیکویى و احسان و اطعام تاکید مىنمودند، تا تشکر نعمتخدا را در چنین روزى که امیرالمؤمنین، علیهالسلام، به خلافت و امامت منصوب شده به جاى آورده باشند. آنها در این روز صله رحم مىکردند، و خانواده خویش را در وسعت ارزاق قرار مىدادند و به ملاقات برادران مىرفتند و شیعیان خود را نیز به تمام این کارها دعوت مىنمودند. (6)
اکنون به روایات زیر توجه کنید:
1. ابوالحسن لیثى مىگوید:
امام جعفر صادق، علیهالسلام، به بعضى از دوستان و شیعیانش که در حضور او بودند فرمود:
آیا مىدانید روزى که خدا اسلام را در آن روز براى ما و شیعیانمان عید غدیر قرار داده چه روزى است؟
عرض کردند: خدا و رسول و فرزند پیامبر داناترند، آیا روز عید فطر است؟
امام فرمود: نه!
گفتند: آیا روز عید قربان است؟ امام فرمود:
نه! البته این دو روز، بزرگ و با شرافت هستند اما روز منار دین بزرگتر است، و آن روز هیجدهم ذى الحجه است که پیامبر خدا، صلىاللهعلیهوآله، هنگامى که از حجة الوداع بازگشت و به غدیر خم رسید...».
2. فرات بن احنف مىگوید:
از امام جعفر صادق، علیهالسلام، پرسیدم: فدایتشوم، آیا مسلمانان عیدى بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟
امام فرمود: آرى! بالاترین و بزرگترین و شریف ترین اعیاد روزى است که خدا دین را در آن روز کامل گردانید، و این آیه را بر پیامبرش محمد، صلىاللهعلیهوآله، نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دینا.
سؤال کردم: آن چه روزى است؟
فرمود: انبیاى بنى اسراییل وقتى وصیت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار مىکردند، آن روز را عید قرار مىدادند، و این روز هم روزى است که پیامبر، صلىاللهعلیه، على، علیهالسلام، را رهبر مردم قرار داد، و در آن روز چیزهایى نازل شد، و دین کمال یافت و نعمتبر مؤمنان تمام گردید.
عرض کردم: در این روز چه کارى شایسته است انجام دهیم؟
امام، علیهالسلام، فرمود: این روز، روز عبادت و نماز و روز شکر و سپاس خدا، و مسرت به خاطر ولایت ما بر شما از جانب خداست، من دوست دارم این روز را روزه بگیرید. (7)
3. عبدالرحمن بن سالم از پدرش نقل مىکند که گفت:
از امام صادق، علیهالسلام، پرسیدم: آیا مسلمانان غیر از روز جمعه و عید قربان و عید فطر، عید دیگرى دارند؟
فرمود: آرى عیدى بزرگتر!
گفتم: فدایتشوم، کدام عید است؟
فرمود: روزى که پیامبر خدا امیرالمؤمنین را به خلافت نصب کرد و فرمود: هر کس که من مولاى او هستم على مولاى او است.
پرسیدم: آن روز چه روزى است؟
فرمود: به روز چه کار دارى؟ (8) سال همیشه در گردش است ولى آن روز، روز هجدهم ذىالحجه است.
عرض کردم: چه کارى سزاوار است در آن روز انجام دهیم؟
فرمود: خدا را یاد کنید و به روزه و عبادت بپردازید و محمد و آل محمد، صلىاللهعلیه وآله، را یاد نمایید، زیرا پیامبر خدا به امیرالمؤمنین، علیهالسلام، وصیت کرد که مسلمانان این روز را عید بگیرند و انبیا چنین مىکردند; به اوصیا خود همین سفارش را مىنمودند و آن روز را عید مىگرفتند. (9)
بر اساس همین روایات است که مىبیند شیعیان از زمان ائمه اطهار تا کنون در تمام کشورها هر سال روز غدیر را عید مىگیرند، و به وسیله نماز، تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ماثور به خدا تقرب مىجویند، و خدا را بر کامل ساختن دین و تمام نمودن نعمتبه وسیله امامت على، علیهالسلام، سپاسگزارى مىکنند، و به ملاقات یکدیگر مىروند، و با چهرهاى گشاده با نیکى و احسان و مسرور ساختن خویشاوندان و همسایگان به خدا تقرب مىیابند، و اگر یکى ازآنها برادر دینى خود را در این روز ملاقات کند، با او مصافحه مىکند و مىگوید:
الحمد لله الذى جعلنا من المتمسکین بولایة امیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین (10)
و هر سال دراین عید سعید، شیعیان به سوى مرقد پیشواى بزرگ، امیرالمؤمنین، علیهالسلام، در نجف اشرف روانه مىشوند، و جمعیتى که نزد قبر مقدس آن حضرت براى زیارت اجتماع مىکنند از نیم میلیون کمتر نیست، که از هر ناحیهاى به آنجا وارد مىشوند (11) تا عمق محبت و دوستى،و استحکام اعتقاد به پیشواى راستینشان امیرالمؤمنین، علیهالسلام، را نسبتبه خویش تاکید کنند، و شرافتحضور نزد مقام مبارک وى را براى خود ثبت نمایند. آنها پراکنده نمىشوند تا ضریح مقدس را در بر گرفته و پیشواى خود را زیارت کنند، و بر او سلام داده، و چنانکه گویى آن حضرت در برابر آنها حاضر استبه او تهنیت گویند (12) و زیارتى خوانند که از بعضى از ائمه اطهار وارد شده است که ضمن آن به موقعیتهاى ارزنده و سوابق عظیم حضرت در اسلام و جهاد و تلاش وى در تاسیس ارکان دین، و خدمتبه پیامبر در روز غدیر به عنوان خلیفه پیامبر، گواهى داده مىشود. (13)
آرى! این استبرنامه شیعیان در هر سال، و پیوسته گویندگانشان در هر زمان و مکانى حدیث غدیر را به طور مسند یا مرسل و بصورت اجمال یا تفصیل بیان مىکنند.
بررسى در مساله غدیر، ما را به این نتیجه مىرساند که تنها شیعیان، روز غدیر را به عنوان عید تلقى نکردهاند - هرچند شیعیان بیشتر از دیگران به آن اهمیت مىدهند - لکن مسلمانان غیر شیعه نیز آن را عید مىگرفتهاند.
علامه امینى در کتاب الغدیر (ج1، ص267) مىنویسد بیرونى - که یکى از اهل تسنن است - روز غدیر را از روزهایى دانسته که:
اهل اسلام آن را یکى از اعیاد شمردهاند (14)
ابن طلحه شافعى در کتاب مطالب السئول (ص53) هنگامیکه از عید غدیر سخن مىگوید چنین تصریح مىکند: امیرالمؤمنین روز غدیر خم را در ضمن اشعارش یاد کرده است و از آنجا که پیامبر اکرم، صلىاللهعلیهوآله، در روز غدیر این مقام بلند را از میان همه مردم به على، علیهالسلام، داد، این روز به صورت یک عید بزرگ در آمد.
آنگاه شافعى در صفحه56 اضافه مىکند که: لفظ «مولى» هر معنایى را در بر داشته باشد، از سوى پیامبر براى على قرار داده شده، و این خود مقامى والا و منزلتى عظیم است که پیامبر آن را به على، علیهالسلام، اختصاص داده استبدین جهت این روز، روز عید و روز سرور دوستان او است.
علامه امینى مىگوید: این بیان شافعى دلالت دارد بر اینکه تمامى مسلمین این روز را عید مىگیرند چه مسلمانانى که حضرت على را خلیفه بلافصل پیامبر مىدانند و چه مسلمانى که او را خلیفه چهارم به شمار مىآورند، و خلاصه باید گفت، امت اسلامى در شرق و غرب، همگى در این عید با یکدیگر توافق دارند مخصوصا با توجه به اینکه مصریان و اهل مغرب و عراق در قرون گذشته به این روز توجه داشته و آن را روز نماز و دعا و خطبه و سرودن اشعار مىدانستهاند.
پى نوشت ها:
1. ر. ک: ابو سعید نیشابورى، شرف المصطفى.
2. براى توضیح بیشتر ر. ک: الامینى، عبدالحسین، الغدیر، ج 1، ص283.
3. روزى که قدرت به دست آن حضرت آمد.
4. و در حدیثشریف از حضرت رضا، علیهالسلام، روایتشده است که فرمود: «یک درهم را در این روز به برادران مؤمن بدهى برابر استبا هزار درهم که در اوقات دیگر بدهى» و در حدیث دیگر وارد شده است: «که برابر استبا صد هزار درهم در غیر این روز.»
5. الامینى، عبدالحسین، همان، ج3، ص 284;الطوسى، محمد بن الحسن، مصباح المجتهد، ص 524.
6. الموسوىالعاملى، السید عبدالحسین شریف الدین، المراجعات، ص197.
7. الامینى، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.
8. گویا که راوى پرسید: در کدام روز از روزهاى هفته است؟
9. الکلینى، محمد بن یعقوب، الکافى، ج 1، ص 204; الامینى، عبدالحسین، همان، ج 1، ص 285.
10. نص مذکور، در حدیثشریف وارد شده است.
11. و در حدیثشریف از حضرت امام رضا، علیهالسلام، روایتشده که فرمود: «هر کجا که باشى سعى کن که روز غدیر نزد قبر حضرت امیرالمؤمنین، علیهالسلام، حاضر شوى.
12. روشن است که امام مرده و زنده ندارد، و همیشه زنده است و آیه: ولا تحسبن الذین قتلوا فى سبیل الله امواتا بل احیاء ... و آیات دیگر بر این معنى دلالت دارند.
13. اگر فرصت تنگ نبود نمونهاى از جملات این زیارت را براى شما نقل مىکردم تا از لابلاى آن لذت ایمان و شیرینى ولایت و سعادت روح و حرارت شوق را بچشد. زیارت مزبور در کتب ادعیه و زیارات نقل شده است.
14. بیرونى، ابوریحان،الاثار الباقیة، ص 334.
