گرچه در متون تاریخى، به طور تفصیل و مشخص، به خدمات و فعالیتهاى فرهنگى، سیاسى و اجتماعى امام هادى علیه السلام در «مدینه» تصریح نشده است، ولى از شواهد و قراین تاریخى و گفتگوهاى آن حضرت با افراد، مىتوان به جلوه و نمودارى از تلاشهاى آن حضرت پى برد. اینک پارهاى از قراین و موضوعات روشنگر این حقیقت:
1 - ارتباط مداوم دانش دوستان و علاقهمندان به خاندان پیامبر(ص) با امام(ع) و آمد و رفت چهرههاى سرشناس و نمایندگان مردم از راههاى دور و نزدیک به خانه آن حضرت.
«داویت. م. رونلدسن» پس از بحث مفصلى درباره امام هادى علیه السلام مىنویسد:
«گروه زیادى از شهرهاى شیعهنشین همچون عراق، ایران و مصر، براى استفاده از محضر او به سوى مدینه شتافتند. » (1)
2 - گزارش و سعایت مسؤول امور نظامى و نماز از امام علیه السلام نزد متوکل و اینکه وجود آن حضرت در «مدینه» موجب بیرون رفتن دو پایگاه مهم توحید از حتسیطره و حاکمیتحکومت عباسى خواهد گشت.
3 - ترتیب اثر دادن متوکل با امام گزارشات رسیده و اقدام سریع وى جهت تبعید امام(ع) به «سامرا» و تحت نظر گرفتن آن حضرت.
4 - شکل مکاتبه متوکل با امام علیه السلام و نحوه برخورد او با آن حضرت در نامه و نیز انتخاب یکى از فرماندهان نظامى همراه سیصد سرباز براى انتقال امام(ع) به «سامرا».
5 - آگاه ساختن افراد از برخى جریانات سیاسى.
«خیران اسباطى» مىگوید:
«در مدینه خدمت على بن محمد علیه السلام رسیدم. پرسید: از واثق چه خبر؟
- جانم به فدایت، در کمال سلامتى است، من به تازگى - یعنى ده روز است که - از او جدا شدهام و او در سلامتى کامل بود.
- مردم مدینه مىگویند که او مرده است.
- عرض کردم، من تازه او را دیدهام.
- مردم مىگویند که او در گذشته است.
وقتى امام فرمود: مردم مىگویند، فهمیدم که مقصود از مردم خود آن حضرت است.
سپس امام(ع) پرسید: متوکل در چه وضعى بود؟
- وقتى من آمدم او در بدترین وضع در زندان بود.
- او هم اکنون زمامدار است، «ابن زیات» (محمد بن عبد الملک زیات وزیر واثق) چه مىکرد؟
- مردم فرمانبر او هستند و فرمان، فرمان اوست.
- این مقام براى او شوم است و دچار نکبتخواهد شد.
امام(ع) لحظاتى سکوت کرد، سپس فرمود: اى خیران! ناگزیر مقدرات و دستورات الهى باید اجرا شود. «واثق» مرد و «متوکل» بر جاى او نشست و «ابن زیات» کشته شد.
عرض کردم: فدایتشوم، چه زمان؟
فرمود: شش روز پس از بیرون آمدن تو از «سامرا». (2)
نکاتى در مورد این گفتگوالف - این فراز تاریخى بیانگر نحوه برخورد و تاکتیکهاى سیاسى امام علیه السلام در برابر جریانهاى سیاسى روز است. سؤال آن حضرت از وضعیتحکمران و وزیر او و نیز خلیفه آینده آن هم از شخصى که با مسائل سیاسى آشنایى کامل داشته و با افراد مورد سؤال ارتباط نزدیک دارد، نشانگر این است که امام(ع) هر چند در «مدینه» و دور از پایتخت است، ولى اوضاع و جریانات سیاسى حکومت را کاملا تحت نظر داشته و از آخرین تحولات مطلع است.
ب - امام علیه السلام خبر مرگ «واثق» را در آغاز از قول مردم «مدینه» نقل کرد تا جلو هر گونه خطر احتمالى را بگیرد، ولى هنگامى که در طرف، آمادگى لازم را به وجود آورد و او احساس کرد این خبر جز از ناحیه امام(ع) و علم امامت امکان ندارد با این سرعتبه «مدینه» رسیده باشد، موضوع را به صورت قطعى تشریح کرد.
ج - امام علیه السلام در این گفتگو به صرف بازگو کردن حادثه به عنوان یک خبر بسنده نکرد، بلکه آن را در چارچوب قدرت و علم و حاکمیت و فرمان خداوند دانست و با بیان ظریف و جالبى به یکى از سنتهاى تغییر ناپذیر الهى اشاره کرد و در حقیقت، ذلت و نکبت متوجه به سردمداران عباسى را معلول جنایات و ستمگریهاى آنان دانست. و این بیان، هشدارى به سردمداران آینده عباسى بود که چنانچه آنان نیز روش نیاکان خود را دنبال کنند به سرنوشت ایشان دچار خواهند گشت.
6 - موقعیت امام علیه السلام با «بغاى بزرگ» یکى از افسران ارشد و متنفذ حکومت عباسى.
درباریان، فرماندهان و سرداران نظامى دستگاه خلافت عباسى همچون اربابانشان پایبند و دلبسته به حکومت و فرمانروایى بوده و نسبتبه علویان بویژه امامان علیهم السلام دشمنى و کینه خاصى داشتند، از این رو، پیشوایان دین به همان نسبت که خود را از حکمرانان دور نگهداشته و در برخورد با آنان احتیاط لازم را معمول مىداشتند، نسبتبه وابستگان حکومت نیز این روش را پى مىگرفتند. ولى در مواردى که زمینه را مساعد مىدیدند سعى مىکردند به بهانهاى با ایشان تماس گرفته و آنان را به مسیر حق رهنمون سازند و یا دست کم از وجود آنها براى رفع مشکلات شیعیان استفاده کنند. برخورد امام هادى(ع) با «بغاى بزرگ» در مدینه نمونهاى از این برخوردهاست.
پیش از بیان دیدار امام(ع) با «بغا» به پارهاى از اظهار نظر مورخان درباره این سردار بزرگ ترک اشاره مىکنیم تا به اهمیت و موقعیتبرخورد امام(ع) با او پى ببریم. مسعودى مىنویسد:
«در میان ترکها، «بغا» پایبند به دین بود و نسبتبه علویان مهربانى و خوشرفتارى مىکرد. » (3)
سپس از قول خود او داستانى راجع به مهربانى وى نسبتبه یکى از علویان نقل مىکند که خلاصه آن چنین است:
«معتصم بر یکى از علویان خشم گرفت و به من دستور داد تا او را در میان حیوانات درنده بیاندازم تا طعمه درندگان گردد، ولى من تحت تاثیر دعاها و سخنان او قرار گرفتم و از این کار منصرف شدم و او را آزاد کردم و تعهد گرفتم که تا معتصم زنده استخود را نشان ندهد. » (4)
سپس به خوابى که دیده اشاره مىکند و مىگوید:
«در خواب به حضور پیامبر(ص) رسیدم، فرمود: اى بغا! تو نسبتبه فردى از امت من مهربانى کردى. او درباره تو دعایى کرد که به اجابت رسید. . .
عرض کردم: اى رسول خدا! از پروردگارت بخواه که عمر مرا تا 95 سال طولانى کند. پیامبر(ص) دعا کرد. مردى در کنار رسول خدا بود او نیز براى من دعا کرد و گفت: خدایا او را از آفت و بلا حفظ کن.
به او گفتم: تو کیستى؟ گفت: على بن ابیطالب. از خواب بیدار شدم در حالى که نام على بن ابیطالب بر زبانم جارى بود. » (5)
تاریخ بین امام هادى علیه السلام و چنین فردى که از چنان زمینه و ویژگیهایى برخوردار است دیدارى را ثبت کرده است: در سال 230 هجرى قمرى که امام(ع) در مدینه بود، اطراف این شهر مورد هجوم و غارت اعراب «بنى سلیم» قرار گرفت، به گونهاى که گروه زیادى کشته شدند و اموال و چارپایان آنان به غارت رفت.
کارگزار مدینه سپاهى را براى سرکوبى شورشیان بسیج کرد ولى از آنان شکستخورد. «واثق» ناچار «بغاى کبیر» را با نیروى انبوهى براى سرکوب شورشگران فرستاد.
«بغا» وارد مدینه شد و با شورشیان جنگید، عدهاى از آنان را کشت و گروهى را به اسارت گرفت، بقیه نیز پراکنده شدند. (6) ابوهاشم جعفرى مىگوید:
«هنگامى که «بغا» با سپاهش وارد مدینه شد تا به نبرد اعراب شورشى برود امام هادى علیه السلام به ما فرمود: با من بیرون آیید تا برویم و ببینیم این سردار ترک چگونه نیروهاى خود را براى سرکوبى شورشگران آماده و مجهز کرده است. ما به بیرون رفتیم و بر سر راه ایستادیم. سپاهیان «بغا» از جلو ما گذشتند، هنگامى که «بغا» در برابر ما قرار گرفت امام(ع) با او به زبان ترکى سخن گفت. او از اسب فرود آمد و بر پاى مرکب امام(ع) بوسه زد.
من (از این منظره شگفت زده شدم و)بغا را سوگند دادم و به او گفتم: امام(ع) به تو چه فرمود؟ بغا پرسید: آیا این فرد پیغمبر است؟
گفتم: نه. گفت: او مرا به اسمى خواند که در کوچکى و در بلاد ترک بدان خوانده مىشدم و تا کنون کسى از آن آگاهى نداشت. » (7)
تاریخ از گفتگوهایى که میان امام(ع) و بغا، همچنین میان یاران آن حضرت و بغا - به احتمال - صورت گرفته سخنى به میان نیاورده است.
آنچه از این گفتگو به دست مىآید دو نکته مهم است:
1 - روش عملى امام(ع) در برخورد با این جریان. در شرایطى که احساسات مردم بر اثر غارت و کشتار شورشیان جریحهدار شده بود و مردم از دفع فتنه آنان ناتوان مانده بودند، امام(ع) براى دیدار فرمانده مقتدر ترک و لشکریان او با یارانش به بیرون مدینه رفت و با این کار هم بر دلهاى جریحهدار و داغ دیده مردم مرهم نهاد و هم به عنوان رهبر و پیشواى مردم مدینه فرمانده ترک را بر ماموریتش تشویق و ترغیب کرد.
2 - نتیجه مهم این دیدار. بغا که از پیش متمایل به خاندان پیامبر(ص) بود در این دیدار آنچنان تحت تاثیر رفتار و سخنان امام(ع) قرار گرفت و شیفته آن حضرت شد که در محضر او به خاک افتاد و بر پاى مرکبش بوسه زد.
پىنوشتها:
(1) عقیدة الشیعة، ص 215، به نقل ائمتنا، ج 2، ص 257.
(2) اعلام الورى، ص 341، و الارشاد، ص 329.
(3) مروج الذهب، ج 4، ص 75.
4 - همان مدرک، ص 76.
(5) همان مدرک، ص 76.
(6) ر. ک. الکامل فى التاریخ، ابن اثیر، ج 7، ص 12 - 13.
(7) اعلام الورى، ص 343.
