دعا در فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار والایی برخوردار است و از آن به عنوان سلاح مؤمن و یکی از بهترین راه‌های کمال و رسیدن به اهداف متعالی و ارتباط با خداوند متعال یاد شده است. در روایات معصومین و دستورات بزرگان، همواره توصیه به دعا کردن شده که دعا در هر شرایط زمانی و مکانی و روحی افراد امکان پذیر و مؤثر است، امّا برخی از مکانها و زمانها با توجه به اهمیت آنها، جهت استجاب دعا تأثیر خاصی دارند و خداوند برخی از زمانها و مکانها را نسبت به دیگر مکانها و زمانها فضیلت و برتری داده است؛ مانند برتری شهر مکه نسبت به دیگر سرزمینها و فضیلت شب قدر نسبت به هزار ماه. خداوند این فضیلتها را برای آن قرار داده تا انسان بتواند با استفاده از آنها هرچه بهتر و بیشتر به خداوند تقرب جوید.
در این نوشتار، اول به مکانهای مقدسی که دعا در آن اوقات سفارش شده است، اشاره می‌کنیم سپس به بیان زمانهای خاص دعا می‌پردازیم:
مکانهای دعا
1. مسجد: درباره فضیلت مسجد نسبت به سایر مکانها، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ از جبرئیل پرسید چه مکانی نزد خدا محبوب‌تر است. جبرئیل فرمود مساجد، و محبوبترین مردم اهل مسجد کسی است که اول از همه داخل مسجد شود و آخر از همه خارج شود.[1]« دعا در مکان محبوب خدا به اجابت نزدیکتر است چنانکه »امام باقر وقتی حاجتی داشت به مسجد می‌رفت و دعا می‌کرد.[2]«
2. مسجد کوفه: این مسجد مکانی است که سالکان و عارفان بسیاری با عبادت در آنجا، خود را به درجات بلند عرفانی رساندند. مسجدی است که به فرموده امام صادق ـ علیه السّلام ـ »هزار نبی و هزار وصی در آن نمازگزارده‌اند.[3]« و علمای بزرگ شیعه عملا فضیلت این مسجد و تاثیر دعا و مناجات در آن را ثابت کرده‌اند.
3. مکه: مکه از ابتدای خلقت سرزمین برگزیده خداوند بوده است. برای همین خانه خدا در آن مکان مقدس بنا شده است و خداوند به درخواست حضرت ابراهیم، مکه را شهری امن برای ساکنان آن قرار داده است. ( بقره/126) و به خاطر فضیلتی که دارد دارای احکام ویژه‌ای است و این فضیلت باعث استجابت دعا میشود چنانکه »امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حالیکه اشاره به مکه و کوههای اطراف می‌کرد، فرمود: کسی در آن کوهها توقف نمی‌کند مگر اینکه دعایش مستجاب میشود لاکن دعای مومن در آخرتش اجابت میشود و دعای کافر در دنیایش.[4]
4. مسجد النبی: همانگونه که مساجد نسبت به سایر اماکن برتری دارند، در میان مساجد نیز برخی از آنها نسبت به برخی دیگر برترند. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است که: » رسول اکرم فرمود نماز در مسجد من برابر است با هزار نماز در مساجد دیگر غیر از مسجد الحرام.[5]«
5. حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » خداوند در روی زمین مکانهایی دارد که دعا در آنها مستجاب میشود و حرم امام حسین ـ علیه السّلام ـ یکی از این اماکن است.[6]«
6. سرزمین عرفات: امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »رسول خدا در حجة الوداع فرمود روز عرفه هنگام عصر خداوند به سبب اهل موقف عرفات، مباهات میکند و به ملائکه می‌فرماید به بندگانم نگاه کنید که از اطراف عالم با تحمل سختی به اینجا آمده‌اند. آیا می‌دانید از من چه می‌خواهند؟ ملائکه گویند درخواست بخشش و مغفرت می‌کنند خداوند می‌فرماید گواه باشید که آنها را بخشیدم[7]«
زمانهای دعا
زمانهای دعا به دو نوع تقسیم می‌شوند: نوع اول زمانهای نامتعین و نسبی که در هر ساعت از شبانه‌روز می تواند پیش بیاید و بستگی به اعمال خود شخص یا حوادث پیرامون دارد.
دوم زمانهای متعین و خاص که از طرف شارع معین شده است.
اول ـ زمانهای نامتعین:
1. بعد از نماز: بهترین وسیله تقرب به خدا، نماز است که پیامبر آن را محراج مومن نامیده است و این از بهترین اوقات دعاست. امام باقر می‌فرمایند:» دعا بعد از نماز از نماز مستحبی بهتر است.[8]« به ویژه نمازظهر که قرآن کریم در سوره بقره به صورت جداگانه آن را مورد تاکید قرار داده است.(بقره/238) پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: » هنگام ظهر همه چیز پروردگار را تسبیح می‌کنند، پس خداوند در آن ساعت امر به نماز کرد و آن ساعتی است که درهای آسمان گشوده است و بسته نخواهد شد تا بعداز نمازظهر و در آن ساعت دعا مستجاب میشود.[9]«
و از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت است که: »وقتی پدرم می‌خواست حاجتی طلب کند هنگام ظهر آن را طلب می‌کرد.[10]«
2. هنگام قرائت قرآن: تلاوت قرآن، گوش دادن به سخنان خداوند متعال است و خداوند کریم‌تر از آن است که در مقابل به سخن بنده خود توجه نکند. امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ توصیه به دعا در چهار وقت می‌فرمایند که یکی از آنها هنگام تلاوت قرآن است.[11]
3. دعا قبل از بلا: انسان باید همیشه پروردگار خود را به یاد داشته باشد و با توکل بر او همه کارهای خود را انجام دهد. اما معمولا انسان در وقت راحتی خدا را فراموش میکند و در حال سختی و ناچاری به یاد او می‌افتد مثل اینکه خدا فقط خدای سختی‌ها و مشکلات است در حالیکه در راحتی‌ها به یاد خدا بودن، باعث جلب توجه خداوند در سختی‌ها میشود. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » کسی که قبل از نزول بلا دعا کند، هنگام بلا دعایش مستجاب میشود و به آسمان می‌رود و ملائکه گویند این صدا آشناست. و کسی که قبل از گرفتاری و بلا دعا نکند، دعایش هنگام بلا مستجاب نمی‌شود و ملائکه گویند این صدا را نمی شناسیم.[12]«
دوم- زمانهای متعین:
1. چهار وقت روز: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: دعا در چهار وقت به اجابت می‌رسد: قبل از اذان صبح، بعد از طلوع فجر، بعدازظهر و بعد از مغرب[13]« دعا در هر یک از این چهار وقت در امر خاصی تاثیر بیشتری دارد. چنانکه امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » بعد از طلوع فجر تا طلوع خورشید مخصوص تقسیم رزق و روزی است.[14]«
2. روز جمعه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند:» روز جمعه بر درگاه خدا تضرع و بسیار دعا کنید و از خداوند طلب بخشش و رحمت کنید. خداوند در این روز دعای هر مومنی را اجابت میکند.[15]« و امام صادق(و یا امام باقر ـ علیه السّلام ـ) می‌فرمایند: » گاهی بنده مومن از خداوند حاجتی طلب میکند و خداوند برآوردن حاجت او را تا روز جمعه به تاخیری می‌اندازد.[16]«
3. شب عید قربان و اول رجب: امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » من تعجب می‌کنم از کسی که در چهار شب از سال، فارغ از عبادت باشد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول رجب[17]«
4. روز عرفه: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » عصر روزعرفه خداوند ملائک را به آسمان دنیا نازل میکند و به آنان می‌فرماید: به بندگانم نگاه کنید که با سختی و زحمت به سوی من آمده اند و به آنان پیام فرستاده ام که مرا بخوانید و از من درخواست کنید من شما ملائک را شاهد می‌گیرم که همین امروز دعای آنان را اجابت کنم.[18]«
5. نیمه شعبان: شب نیمه شعبان از شبهای بافضیلت سال است که با ولادت امام زمان(عج) بر فضل و برکت آن افزوده شد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: » پدرم فرمود این شب، بعد از شب قدر برترین شب سال است. در این شب خداوند از روی فضل و کرم به مردم نظر میکند و بندگان خود را می‌بخشد پس دراین شب برای رسیدن به خدا بسیار تلاش کنید. شبی است که خداوند بر خود فرض کرده که دعاکننده‌ای را ناامید برنگرداند مادامی که معصیت و گناه طلب نکند.[19]« و امام رضا در فضیلت این شب فرمودند: » شبی است که خداوند بندگان خود را از آتش می‌رهاند و گناهان بزرگ را می‌بخشد. پدرم می‌فرمود دعا در این شب مستجاب است.[20]« و سیره معصومین شب زنده‌داری و مناجات در این شب بوده است چنانکه امام سجاد این شب را سه قسم می‌کرد: قسمتی را نماز می‌خواند، قسمتی را دعا می‌کرد و اهل خانه آمین می‌گفتند سپس استغفار می‌کرد و از خدا بهشت طلب می‌کرد و این کار تا طلوع فجر ادامه داشت.[21]«
6. شب عید فطر: یک ماه مهمانی خدا و دوری انسان از بسیاری از گناهان و تابیدن نور الهی بر دل بندگان در شبهای قدر انسان را به خالق خود نزدیک میکند و این از بهترین اوقات دعاست.
در این شب پاداش عمل یک ماه بندگان داده میشود. پیامبراسلام می‌فرمایند:»وقتی شب عیدفطر فرا می‌رسد- که به آن شب پاداش گویند - خداوند اجر عاملین را می‌دهد ولی بدون حساب.[22]« در این حال دعا می‌تواند باعث جلب رضایت الهی و دریافت پاداش بیشتر شود. از امام رضا ـ علیه السّلام ـ روایت است» در سه شب روزیها و مرگها و مقدرات یک سال تقسیم میشود. شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، نیمه شعبان و شب عید فطر.[23]«
7. ماه مبارک رمضان: ماه مبارک رمضان، ماه رحمت خداست که درهای بهشت باز و درهای جهنم بسته است. ماهی است که خداوند برکات خود را بر بندگان نازل میکند و همه آنان را مهمان سفره فضل و کرم خویش می‌نماید و میزبان هرچه در توان دارد مهمان خود را شاد و راضی نگه می‌دارد. و برآوردن تقاضای مهمان را بر خود وظیفه می‌داند.
بنابراین ماه مبارک رمضان از بهترین فرصتهای طلب حاجت از خداوند متعال است. امیر مومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: » در ماه رمضان بسیار دعا کنید.[24]«
و رسول خدا می‌فرمایند: »دعا در ماه رمضان مقبول است.[25]«
8. شب قدر: امام صادق ـ علیه السّلام ـمی‌فرمایند: » شب قدر، قلب ماه رمضان است.[26]شبی است که از هزار ماه بهتر است و به بیان امام صادق ـ علیه السّلام ـ: »شبی که عمل درآن بهتر است از عمل در هزار ماهی که شب قدر در آن نباشد.[27]« دعا در این شب به سبب فضیلتی که دارد هم به اجابت نزدیکتر است و هم می‌تواند سرنوشت یک سال انسان را با خیر و عافیت رقم زند چنانکه امام باقر ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: »در شب قدر همه مسائل مربوط به یکسال تا شب قدر دیگر مقدر میشود. مسائلی همچون خیر و شر، طاعت و معصیت، ولادت و مرگ یا رزق و روزی. پس هرچه درآن سال مقدر شود حتمی است و قطعا محقق خواهد شد.[28]«
پی نوشت:
[1]. همان، ج 3، ص 489.
[2]. همان، ج 2، ص 477.
[3]. همان، ج 3، ص 492.
[4]. میرزا جواد ملکی تبریزی، المراقبات، ص 208.
[5]. شیخ کلینی، کافی، ج 4. ص 556.
[6]. ابن فهد حلی، عده الداعی، ص 57.
[7]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 49.
[8]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 437.
[9]. قطب الدین راوندی، فقه القرآن ج 1، ص 114.
[10]. شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 477.
[11]. شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 477.
[12]. شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 472.
[13]. همان، ص 477.
[14]. همان، ص 478.
[15]. قطب راوندی، الدعوات، ص 36.
[16]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 381.
[17]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 88، ص 122.
[18]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 96، ص 254.
[19]. همان، ج 94، ص 85.
[20]. همان، ج 94، ص 84.
[21]. همان، ج 80، ص 115.
[22]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 93، ص 337.
[23]. همان، ج 88، ص 123.
[24]. شیخ صدوق، من لا یحذره الفقیه، ج 2، ص 108.
[25]. همان، ج 2، ص 98.
[26]. شیخ کلینی، کافی، ج 4، ص 65.
[27]. شیخ کلینی، کافی، ج 4، ص 57.
[28]. همان، ص 157.
