درآمد:
عرفات، نام منطقه وسیعی در حدود 22 کیلومتری جنوب شرقی مکه که در میان راه مکه و طائف واقع است، این بیابان مسطح حدود 18 کیلومتر مربع وسعت دارد، و به وسیله کوه‌هایی که به شکل نیم دایره در اطرافش قراردارد، مشخص شده است.(1)
حاجیان در روز عرفه (= نهم ذی الحجه) از ظهر تا مغرب شرعی در این منطقه حضور می‌یابند، چرا که توقف در عرفات (= وقوف) از ارکان حج است.
البته حاجیان روز قبل عرفه (روز هشتم ذی الحجه) که روز «ترویه» نامیده می‌شود به طرف عرفات حرکت می‌کنند تا برای وقوف روز عرفه آماده باشند.
واژگان:
واژه «عرفات» از «عرف» به معنای ادراک چیزی با تفکر در اثر آن است که اخص از علم است.(2) و عرفات نام سرزمین مخصوصی در نزدیک مکه است (که ویژگی‌های آن گذشت)
در مورد علت نامگذاری آن چند مطلب نقل شده است:
الف. سخن جبرئیل(ع) به ابراهیم(ع) که گفت: «اعترف بذنبک و اعرف مناسکک» «به پیامدهای (کارهای) خود اعتراف کن و اعمال (حج) خویش را بشناس.» پس نامگذاری عرفات اشاره به این سخن است.(3)
ب. برخی حکایت کرده‌اند که آدم و حوا در این سرزمین همدیگر را شناختند، از این رو عرفات نامیده شد. یعنی سرزمین شناخت.(4)
ج. برخی حکایت کرده‌اند که ابراهیم(ع) یک بار قبل از روز نهم ذی الحجه خواب دید که فرزندش اسماعیل را قربانی کند. و به فکر فرو رفت و در شب نهم ذی الحجه (شب عرفه) این رویا تکرار شد، از این رو بر ابراهیم(ع) مسلم شد که باید فرزندش را قربانی کند، و چون این معرفت در روز نهم ذی الحجه در سرزمین عرفات حاصل شد، آن روز را «عرفه» نامیدند.(5)
د. برخی گفته‌اند که به «عرفات» از آن جهت عرفات می‌گویند که در آنجا حاجیان همدیگر را می‌بینند و می‌شناسند.(6)
هـ : برخی مفسران نیز احتمال داده‌اند که این نامگذاری اشاره به آن باشد که این سرزمین محیط بسیار آماده‌ای برای معرفت پروردگار است.(7)
تذکر: این احتمالات منافاتی با همدیگر ندارد بلکه قابل جمع است و امکان دارد همه موارد صحیح باشد.
اسرار عرفات در آئینه قرآن:
«لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُوا فَضْلاً مِن رَبِّکُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْکُرُوا اللّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِن کُنْتُمْ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»
(بقره / 198 ـ 199)
هیچ گناهى بر شما نیست که (در موسم حج روزى و) بخششى از پروردگارتان بجویید، و هنگامى که از «عرفات» روانه شدید، پس خدا را در «مشعر الحرام» یاد کنید، و او را یاد کنید همان گونه که شما را راهنمایى نمود و [شما] پیش از آن، قطعاً از گمراهان بودید.
سپس از جایى که مردم روانه مىشوند، (به سوى مِنى) روانه شوید، و از خدا، آمرزش بخواهید، که خدا بسیار آمرزنده مهرورز است.
1. در قرآن کریم فقط یک بار نام «عرفات» آمده است، که در آیه 199 / بقره است.
«در این سرزمین خاطره انگیز که گویا دریچه‌ای به جهان ماورای طبیعت در آن گشوده شده، انسان نه تنها از نشئه عرفان پروردگار سرمست می‌شود و لحظه‌ای با زمزمه تسبیح عمومی خلقت هماهنگ می‌گردد، بلکه دردرون وجود خود، خودش را هم که عمری است گم کرده و به دنبالش می‌گردد پیدا میکند و به حال خویشتن عارف می‌گردد و می‌داند او آن نیست که شب و روز در تلاش معاش حریصانه کوه و صحرا را زیر پا می‌گذارد و هر چه می‌یابد، عطشش فرو نمی‌نشیند، می‌یابد گوهر دیگری در درون جان او نهفته است که او در حقیقت همان است. آری این سرزمین را عرفات می‌نامند.(8)
2. نفی امتیازات موهوم: در مورد آیات فوق مفسران حکایت کرده‌اند که: «در جاهلیت قبیله قریش، امتیازات نادرستی برای خود قائل بودند و برای خود مقامی قائل بودند که برای هیچ یک از اعراب قائل نبودند. آنان خود را «حُمس» (بر وزن خُمس) معرفی می‌کردند، یعنی کسی که در دین خود محکم و پابرجاست و به عنوان فرزندان ابراهیم و سرپرستان خانه کعبه، خود را از همه برتر می‌شمردند.
از این رو می‌گفتند: ما نباید در مراسم حج به عرفات برویم زیرا عرفات از حرم مکه بیرون است، در حالی که می‌دانستند وقوف در عرفات جزئی از مراسم حج ابراهیمی است.
قرآن کریم در آیات فوق خط بطلان بر این اوهام کشید، به مسلمانان دستور داد که همه با هم در عرفات توقف (= وقوف) کنند.»(9)
3. درس اتحاد و یگانگی: واژه «افاض» از ماده فیض در اصل به معنای جریان و ریزش آب است، و از آنجا که وقتی مردم به طور دسته جمعی از جائی به نقطه دیگری با سرعت حرکت می‌کنند بی‌شباهت به یک نهر جاری نیست این تعبیر به کار می‌رود.(10)
قرآن به مردم دستور می‌دهد که همگی بدون استثناء نخست به عرفات بروند، و از آنجا به مشعر الحرام سپس به سرزمین منی کوچ کنند؛ و این اشاره لطیفی به وحدت امت اسلامی است، که هماهنگ در مسیری که خدا فرموده است حرکت کنند.
4. رابطه عرفات با اقتصاد: آیت الله مکارم شیرازی در مورد اینکه مساله وقوف در عرفات و حرکت به سوی مشعر الحرام، سپس منی، در آیات فوق در کنار فعالیت‌های اقتصادی قرار گرفته است می‌نویسند: «ممکن است اشاره به این نکته باشد که تلاش اقتصادی اگر برای خدا و زندگی آبرومندانه باشد، آن هم یک نوع عبادت است، همچون مناسک حج، یا اینکه نقل و انتقال زوّار از مکه به عرفات و از آنجا به مواقف دیگر مستلزم هزینه‌ها و خدماتی است. و اگر هرگونه کار و خدمت و مزد گرفتن در این ایام ممنوع و حرام باشد مسلماً زوار خانة خدا سخت به زحمت می‌افتند.(11)
اسرار عرفات در آیینه روایات:
1. عصر عرفه چرا:
در حدیثی حکایت شده که از پیامبر(ص) پرسیدند که چرا در عصر (روز نهم ذی الحجه) توقف در عرفات قرار داده شد؟
حضرت فرمودند: آن عصر ساعتی است که آدم نافرمانی پروردگار را کرد (و ترک اولی نمود) پس خدا بر امت من مقرر کرد که در آن ساعت در بهترین مکان توقف کنند و زاری و دعا نمایند وبهشت را برای آنان کارسازی نمود و ساعتی که مردم از عرفات خارج می‌شوند، ساعتی است که آدم(ع) کلمات (خاص توبه) را از پروردگار دریافت کرد و توبه او پذیرفته شد.»(12)
2. عرفات معادل حج است:
در احادیث از پیامبر اکرم(ص) حکایت شده که سه بار فرمودند: «الحج عرفات»(13) این مطلب جایگاه بلند عرفات را در اعمال حج روشن می‌سازد که توقف در این سرزمین معادل کل حج است، شاید این مطلب به خاطر آن است که دعا و آمرزش خاص الهی و کمال و تعالی انسان در این سرزمین به صورت ویژه تحقق می‌یابد.
البته ممکن است این مطلب اشاره به حکم فقهی عرفات نیز باشد که عرفات از ارکان حج است و هر کس آن را عمداً ترک کند حج او باطل است.(14)
آیت الله جوادی آملی در این رابطه می‌فرمایند: «حج به سبب آگاهی خاصی که جز در عرفات در جای دیگر یافت نمی‌شود «الحج عرفة»(15) موجب تعالی و نیل انسان به اوج قله عالم امکان، یعنی خُلق عظیم است.» سپس سرّ این مطلب را در دعاهای عرفه می‌دانند.(16)
3. مباهات خدا به اهل عرفه:
در احادیث از پیامبر(ص) حکایت شده که خدا در عصر عرفه به خاطر اهل عرفه به فرشتگان خود مباهات میکند و می‌فرماید: «به بندگانم بنگرید که ژولیده و غبار آلود به سوی من آمده‌اند.»(17)
آری حاجی که برای رسیدن به دوست سر از پا نمی‌شناسد و بصورت طبیعی در آن بیابان گرد آلود و ژولیده می‌شود و زبان حال او این است که: هر چه از دوست رسد نیکوست، خدا نیز او را دوست می‌دارد، و با همین حالت ژولیده وی را در بارگاه قدس خویش می‌پذیرد.
4. در اینجا فقط از خدا بخواهید که دعای شما مستجاب است.(18)
در حدیثی از پیامبر(ص) حکایت شده که اگر بنده خدا در عرفات پس از دعا و ذکر از خدا درخواست کند که شفاعت اهل مواقف (عرفات ـ مشعر ـ منی) را بکند، شفاعت او پذیرفته می‌شود.(19)
و در حدیث دیگری حکایت شده که امام سجاد(ع) به گدایی که در روز عرفه تکدی می‌کرد فرمودند: وای بر تو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیرخدا دراز می‌کنی. در این روز برای کودکان در رحم مادر، امید سعادت می‌رود.
و در حدیث دیگری از امام سجاد(ع) حکایت شده که: «کسانی که در چنین زمان و مکانی (عرفه) دست نیاز به سوی دیگران دراز کنند، بدترین انسان‌ها هستند.»(20)
5. این سرزمین، مکان نومیدی نیست.
در حدیثی حکایت شده که امام علی(ع) از پیامبر(ص) پرسید: یا رسول الله، کدامیک از اهل عرفات جرم بزرگی دارد؟ حضرت پاسخ فرمود: کسی که از عرفات بازگردد در حالی که قطع(21) دارد که بخشیده نشده است. و از امام صادق(ع) حکایت شده که فرمودند: یعنی از رحمت الهی مأیوس شود.(22)
این سرزمین محل بخشش گناهان است، بلکه از پیامبر(ص) حکایت شده که برخی گناهان جز در عرفات بخشیده نمی‌شود.(23)
و در حدیث دیگری از ایشان حکایت شده که: هیچ روزی مثل عرفه نیست چه اینکه بیشترین افراد در این روز از آتش نجات می‌یابند.(24)
و در حدیث دیگری از امام صادق(ع) حکایت شده که: «هر کس در ماه رمضان بخشیده نشد، تا ماه رمضان سال بعد آمرزیده نمی‌شود مگر آنکه در عرفات حاضر شود.»(25)
آری در عرفات نه تنها حاجیان در لحظات آغازین عرفات بخشیده می‌شوند و مشمول رحمت الهی می‌گردند(26) بلکه خانواده و همشهریان آنان نیز بخشیده می‌شوند.
در حدیث دیگری از امام صادق(ع) حکایت شده که: «هیچ مرد مومنی از اهل هر روستا و شهری که باشد، در عرفات وقوف نکند جز آن که خدا اهالی مومن آن محل را ببخشاید و هیچ مرد مومنی از خانواده با ایمان در عرفات وقوف نکند مگر آنکه خدا مومنان از آن خاندان را بیامرزد.»(27)
6. شناخت معارف و علوم الهی سرّ توقف در عرفات:
شبلی از امام سجاد(ع) حکایت کرده که: «هل عرفت بموقفک بعرفة معرفة الله سبحانه امر المعارف و العلوم»(28)
آیت الله جوادی آملی در این زمینه می‌فرمایند: «وقوف در عرفات برای آن است که انسان به معارف و علوم دینی واقف شده و از اسرار الهی نظام آفرینش با خبر شود. بداند که خداوند به همة نیازهای او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت کند که طاعت او سرمایه و وسیله هر بی‌نیازی است.»(29)
7. عرفان به احاطه علمی خدا، یکی دیگر از اسرار توقف در عرفات:
شبلی از امام سجاد(ع) حکایت کرده که «و عرفت قبض الله علی صحیفتک و اطلاعه علی سریرتک و قلبک»
آیت الله جوادی آملی در این زمینه می‌فرمایند: «... حج گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خدای سبحان به نهان و آشکار و صحیفه قلب او و رازهای آن و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخود آگاه در زوایای روح او می‌گذرد، آگاه است؛ یعنی سرزمین عرفات محل ادراک و شهود مضمون آیه کریمه «وَإِن تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَأَخْفَى»(30) است.
انسان اگر بداند که قلبش در مشهد و محضر حق است همانطور که خود را به گناهان جوارحی ]= ظاهری[ نمی‌آلاید، گناه جوانحی ]= درونی[ نیز نمی‌کند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزیه ]= پاک[ میکند.»(31)
8. توقف در عرفات رمز شفاعت الهی:
در احادیث از پیامبر(ص) حکایت شده که شفاعت خدای متعال نصیب عرفاتیان می‌شود.(32)
آری از مهمانان خویش پذیرایی میکند و در کنار آنان قرار می‌گیرد و شفیع آنان می‌شود و آنها را از دوزخ نجات می‌دهد و رحمت خویش را بر آنان فرو می‌بارد.
9. عرفاتیان مهمانان الهی‌اند که منتظر اجازه ورود به حرم الهی هستند.
در حدیثی حکایت شده که از امام علی(ع) در مورد مکان عرفات پرسش شد که چرا خارج از حرم مکه قرار گرفته است؟
حضرت فرمودند: چون کعبه اتاق خداست و حرم خانه اوست،(33) هنگامی که مهمانان می‌خواهند وارد خانه شوند، در خانه می‌ایستند و به سوی خدا تضرع می‌کنند.»(34)
آری مهمان در خانه می‌ایستد و اجازه ورود می‌گیرد مهمانان الهی نیز در عرفات توقف می‌کنند تا مشمول رحمت الهی شوند و بخشیده شوند، سپس با پاکی و معرفت وارد حرم الهی گردند، و به بارگاه او بار یابند.
10. عرفات محل حضور پاکان:
در حدیثی از امام صادق(ع) حکایت شده که: «لا یصلح الوقوف بعرفة علی غیر طهارة»(35)
عرفات سرزمین مقدسی است که مورد عنایت الهی است و مکان دعا و توجه به خداست، از این رو مناسب است که عرفاتیان، به طهارت ظاهری و باطنی خویش توجه کنند.
طهارت ظاهری لباس و بدن آنها به خاطرحالت احرام لازم است، که تا حد امکان رعایت شود و اگر بدن و لباس آنها نجس شد مجدداً پاک شود.
و نیز طهارت به معنای داشتن وضو و غسل سزاوار آن مکان و زمان است، چرا که عرفاتیان معمولاً در حال عبادت و دعا و... هستند که عرفات روز دعاست(36) و نیکوست که دعا در حال طهارت باشد.
و نیز طهارت درونی و روحی به معنای پاک شدن از گناهان بوسیله آب توبه و استغفار، که مناسب‌ترین مکان برای بخشش گناهان عرفات است.(37)
11. عرفات و ولایت:
عرفات یکی از مکان‌ها و زمان‌های جلوه‌گری ولایت اهل بیت(ع) است و ارتباط عرفات با ولایت از چند جهت قابل توجه است:
الف. عرفات محل نزول ولایت علی(ع):
عرفات محل نزول اولیه آیه اکمال است، علامه طباطبائی(ره) برآنند که آیه: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِیناً»(38) براساس برخی روایات(39) در عرفه نازل شد، ولی پیامبر(ص) به خاطر برخی مصلحت سنجی‌ها و ترس از مخالفت دشمنان آن را بیان نکرد و منتظر فرصت بود تا اینکه در روز غدیر (18 ذی الحجه) که از سفر حج باز می‌گشتند دستور اکید برای ابلاغ آیه فوق آمد.(40) سپس حضرت آن را برای مردم تلاوت کرد و ولایت امام علی(ع) را علناً اعلام فرمود.(41)
ب. عرفات محل تجلّی امام عصر(عج):
از امام صادق(ع) حکایت شده که فرمودند: «یفقد الناس امامهم، یشهد الموسم فیراهم و لایرونه»(42) «مردم به فراق امامشان گرفتار می‌شوند و ایشان در مراسم حج حاضر می‌شود و آنان را می‌بیند ولی مردم ایشان را نمی‌بینند.»
و نیز از محمد بن عثمان عمری، یکی از نواب خاص امام عصر(عج) حکایت شده که: «والله ان صاحب هذا الامر لیحضر الموسم کل سنة، یری الناس و یعرفهم و یرونه و لایعرفونه»(43)
آری هنگامی که حضرت در مراسم حج حضور می‌یابند، و به طور طبیعی به اعمال حج مشغول شوند، قطعاً در عرفات حاضر می‌شوند چرا که وقوف در عرفات واجب و از ارکان حج است.
به گفته عارف و مفسر گرانقدر، فیض کاشانی:
یکی از طواف سر کوی ولیّ حق کردن به ز صــد حجّ قبــول به دیوان بردن
ایســـتادن نفســی نــزد مسیحانفسی به ز صد سال نماز است به پایان بردن
آیت الله جوادی در این مورد می‌نویسند:
«وجود مبارک حضرت بقیة الله، حجت بن الحسن(عج) هر سال در مراسم حج و بویژه در عرفات و منا حضور دارد...
همچنین بسیاری از تربیت یافتگان و شاگردان خاص آن حضرت در میان حج گزاران حضور دارند و به مدد عنایت خاص حضرتش از ملکوت افراد آگاهی می‌یابند.»(44) - (45)
ج. عرفات جلوه گاه دعاهای اهل بیت(ع) بویژه دعای عرفه امام حسین(ع)
در عرفات دعاهای متعددی از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده است.(46)
این دعاها علاوه بر آنکه انسان را به یاد خدا می‌اندازد، و ذکر حق را بر زبان حج گزاران جاری می‌سازد، آنها را به یاد پیامبر(ص) و اهل بیت او می‌اندازد. البته در این میان دعای عرفه امام حسین(ع)(47) و یاد گریه‌های آن حضرت و محتوای توحیدی دعا تاثیر خاصی دارد، و همگان را به عشق بازی با معبود سوق می‌دهد و یاد امام حسین(ع) و مظلومیت ایشان را در دل‌ها زنده می‌سازد.
آیت الله جوادی آملی در این زمینه می‌فرمایند: «بهترین نیایشی که جنبه سیاسی ـ عبادی حج و زیارت را به خوبی تبیین میکند، دعای عرفه عارف معروف در بین اهل معرفت و سید شاهدان کوی شهود و شهادت، سالار جانبازان میدان نبرد توحید علیه طاغوت، و سرور پاکان و آزادگان، در ساحت فضیلت حضرت حسین بن علی(ع) است، زیرا حضرتش در این دعا هم دستور کفر ستیزی و راه طاغوت زدایی و رسم سلحشوری و سنت سرکوبی جنایتکاران را ارائه میکند، و هم ستایش حکومت اسلامی و تقدیر دولت مکتبی و ظهور ولایت الهی را نشان می‌دهد، و هم تجلی هستی ذات اقدس خداوند و ظهور گسترده و همه جانبة آن ذات مقدس و خفای هرچه غیر اوست در پرتو نور او و پی بردن به او از خود او و به غیر او بها ندادن و غیر او را به او شناختن و دانستن را عین شهود و مستغنی از استشهاد دانستن را تفهیم میکند.»(48)
