چکیده
یکی از مهمترین اهداف رشته کتابداری و اطلاع رسانی طبقه بندی و سازماندهی علوم و دانش ها است. نگارنده با امعان نظر در فرازهایی از دعای شریف عرفه امام حسین (ع) متعلق به قرن 1 ق. به اکثر تقسیم بندی و شاخه های اصلی کنونی علوم پزشکی دست یافت. عبارات بخش مورد نظر مستقیماً مرتبط با این تخصص ها یا گروه بندی ها است و موضوعاتی چون: آناتومی انسان، دستگاه گوارش، دستگاه عصبی، پوست، دندانپزشکی، گوش و حلق و بینی، چشم پزشکی، دستگاه تنفسی، قلب و عروق، خون، ارتوپدی، مغز و اعصاب و... را در بر دارد.
کلید واژه ها
دعای عرفه، امام حسین (ع)، تاریخ علوم پزشکی، پزشکی، موضوعات وابسته پزشکی، تقسیمات علوم پزشکی، کتابداری پزشکی.
مقدمه
یکی از تعاریف سنتی کتابداری عبارتست از "کاربرد دانش کتابها و کاربرد اصول، فنون و نظریه های مشخص در ایجاد، نگاهداری و سازمان دهی و استفاده از مجموعه کتابها و دیگر مواد موجود در کتابخانه و همچنین گسترش خدمات کتابخانه..." (2: 342).
در تعریفی دیگر اینگونه بیان شده که کتابداری دانش و تبحری است که مربوط به ادارة کتابخانه ها، مجموعه آنها، اقتصاد کتاب و کتابشناسی است. (2: 343).
با توسعه و پیشرفت روزافزون علوم در تمامی شاخه ها و کارکردهای نوین علم کتابداری و اطلاع رسانی
می توان اذعان داشت کتابداری امروزه علاوه بر داشتن معانی فوق علمی است که از شناخت اجمالی دانش (طبقه بندی) و روابط طولی و عرضی اصطلاحات تخصصی آن با هدف دستیابی سریع و آسان به اطلاعات بحث می کند. به بیانی دیگر هدف این علم، تبیین حد و مرز علوم، ایجاد روابط میان آنها، سازماندهی و مدیریت اطلاعات و مرتفع ساختن نیازهای کاربران از طریق بازیابی جامع و مانع اطلاعات و اطلاع رسانی به ایشان است.
پیدایش علوم پزشکی
یکی از علل اصلی پیدایش علوم نیاز بشر به تسخیر طبیعت، حل معضلات مبتلا به و بازشناسی روابط موجود میان پدیده ها بوده است و در همین راستا بعنوان مثال می توان به پیدایش علم پزشکی اشاره نمود. سبب اصلی ایجاد، رشد و توسعه دانش پزشکی وجود آلام و امراض از ابتدای خلقت بشر بوده است. در واقع چاره اندیشی انسان و لزوم مقابله، درمان یا کاهش این دردها موجد علم طب و گسترش آن شد.
در این راستا شناخت بیماریها و ارگانیسم بدن نیز از دیرباز مورد توجه قرار گرفت. بعدها بشر در دانش پزشکی به چنان پیشرفت شگرفی دست یافت که از حالت شناخت کلی و عمومی اعضا به سمت و سوی تخصص های ویژه پیش رفت که از جمله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- چشم پزشکی 2. دندان پزشکی 3. قلب و عروق 4. خون 5. ارتوپدی 6. بیمارهای مفصلی 7. گوش و حلق و بینی 8. گوارش 9. پوست 10. آناتومی / علم تشریح و...
رده بندی علوم پزشکی (ان. ال. ام.)[2]
به سبب گستردگی و توسعه علوم پزشکی و نیاز به سازماندهی منابع حوزه علوم پزشکی این رده بندی توسط کتابخانه ملی پزشکی آمریکا در دهه 1940 صورت پذیرفت که کتابخانه های فعال در زمینه علوم پزشکی از آن استفاده نمودند. در این رده بندی به جای ردة R در رده بندی کنگره، از حرف W استفاده شده و تقسیمات فرعی ذیل آن قرار گرفته اند.
در اینجا به برخی از این تقسیمات فرعی اشاره می نمایم:
سیستم گوارش WI؛ سیستم عصبی WL؛ بیماریهای پوست WR
دندانپزشکی WU؛ بیماریهای گوش و حلق و بینی WV؛ چشم پزشکی WW
تاریخ پزشکی WZ؛ سیستم قلبی عروقی WG؛ سیستم های خونی و لنفاوی WH
سیستم تنفسی WF؛ سیستم عضلانی WE
توجه به مسائل پزشکی در اسلام
در قرآن کریم، احادیث و روایات منقول از حضرات معصومین (علیهم السلام) به نمونه هایی فراوان از عنایت دین مبین اسلام به موضوعات گوناگون علوم پزشکی برمی خوریم. از سفارشات بهداشتی، پزشکی و توجه به سلامتی گرفته تا بحث تغذیه و جز آن در اینجا به نمونه هایی چند اشاره می شود:
1. و اذا مرضت فهو یشفین (قرآن، شعرا: 80).
و چون بیمار شوم او (خداوند) شفایم می دهد.
2. و ابری ء الاکمه والابرص و احی الموتی باذن الله (قرآن، آل عمران: 49).
به اذن خدا، نابینای مادرزاد و پیس را بهبود می بخشم.
3. و اوحی الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتاً و من الشجر و مما یعرشون ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللاً یخرج من بطونها شراب مختلف الوانها فیه شفاء للناس ان فی ذلک لایه لقوم یتفکرون (قرآن، نحل: 68 – 69).
و خداوند به زنبور عسل وحی کرد که در کوهها و درختان و بلندیها منزل بگیرید سپس از میوه های شیرین و شهد گلهای خوشبو بخورید و راه پروردگار خود را بپوئید آنگاه از درون آنها شربتی شیرین به رنگهای گوناگون بیرون می آید که شفای مردمان در آن است. مسلماً در این آیت و نشانه ای است برای گروهی که تفکر می کنند.
4. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: العلم علمان، علم الادیان و علم الابدان.
دانش بر دو گونه است: دانش دینها و دانش بدنها (3: ج 1، 32).
5. حضرت علی (ع):
ان من البلاء الفاقه و اشد من ذلک مرض البدن و اشد من ذلک مرض القلب و ان من النعم سعه المال و افضل من ذلک صحه البدن و افضل من ذلک تقوی القلوب (3: ج 1، ص 134).
یکی از گرفتاریها تنگدستی است. سخت تر از آن بیماری است و سخت تر از آن هم بیماری دل. یکی از نعمتها توانمندی مالی است و برتر از آن، تندرستی و سلامتی است و بهتر از آن نیز تقوای دلها است.
6. امام باقر (ع):
... و اعلم انه لا علم کطلب السلامه و لاسلامه کسلامه القلب (3: ج 1، 32).
بدان که نه هیچ دانشی چون طلب سلامتی است و نه هیچ سلامتی ای چون سلامت قلب.
7. امام صادق (ع):
ما استشفی للناس بمثل العسل (3: ج 2، 398).
مردم به چیزی مانند عسل شفا نمی یابند.
دعای عرفه
مرحوم محدث قمی در مفاتیح آورده است که بشر و بشیر فرزندان غالب اسدی نقل کرده اند در آخرین ساعات روز عرفه در عرفات در خدمت امام حسین (ع) بودیم. آن حضرت با جمعی از خاندان، فرزندان و شیعیان از چادر بیرون آمدند و با نهایت خضوع و خشوع در طرف چپ کوه ایستادند. روی مبارک خود را به طرف کعبه گردانیدند؛ دستها را تا مقابل صورت بالا بردند و این دعا را خواندند. (1: 29).
دعای عرفه و شاخه های علوم پزشکی
نگارنده ضمن قرائت دعای عرفه و دقت در واژه شناسی[3] فرازهای آن، انواع تخصص های جدید علوم پزشکی را استخراج نمود که از حیث تاریخ علوم پزشکی، تقسیمات و شاخه های علوم پزشکی حائز اهمیت و بسیار جالب توجه است.
حضرت سیدالشهدا (ع) در فرازهایی از دعای شریف عرفه به پیشگاه باریتعالی عرضه می دارد که:
"... ان لوحاولت و اجتهدت مدی الاعصار و الاحقاب لو عمرتها ان اودی شکر واحده من انعمک ما استطعت ذلک...
]آری، ای خدای مهربانم[ اگر با این همه نعمت های آشکار و پنهان تو بخواهم و بکوشم و در تمامی قرون و اعصار در آنها زندگی نمایم و بخواهم که شکر یکی از نعمت هایت را به جای آورم ناتوان خواهم بود..." (1: 48).
اینک به واژه ها یا فرازهایی از این دعای با عظمت اشاره می نمایم که در آنها شاخه ها و تقسیمات علوم پزشکی (در زمان حدود 13 قرن پیش) متجلی است:
ثم ما صرفت و درات عنی اللهم من الضر و الضراء اکثر مما ظهر لی من العافیه والسراء و انا اشهد یا الهی بحقیقه ایمانی و عقد عزمات یقینی و خالص صریح توحیدی و باطن مکنون ضمیری و علایق مجاری نور بصری و اساریر صفحه جبینی و خرق مسارب نفسی و خذاریف مارن عرنینی و مسارب صماخ سمعی و ما ضمت و اطبقت علیه شفتای و حرکات لفظ لسانی و معرز حنک فمی و فکی و منابت اضراسی و مساع مطعمی و مشربی و حماله ام راسی و بلوع فارغ حبایل عنقی و ما اشتمل علیه تامور صدری و حمایل حبل و تینی و نیاط حجاب قلبی و افلاذ حواشی کبدی و ما حوته شراسیف اضلاعی و حقاق مفاصلی و قبض عواملی و اطراف اناملی و لحمی و دمی و شعری و بشری و عصبی و قصبی و عظامی و مخی و عروقی و جمیع جوارحی و ما انستج علی ذلک ایام رضاعی و ما اقلت الارض منی و نومی و یقظتی و سکونی و حرکات رکوعی و سجودی ان لو حاولت و اجتهدت مدی الاعصار و الاحقاب لو عمرتها ان اودی شکر واحده من انعمک ما استطعت ذلک. (1: 46 – 47)
فرازهای پزشکی دعای عرفه به تفکیک واژه ها و عبارات
|
ردیف
|
واژه / فراز / عبارت عربی
|
ترجمه فارسی
|
تخصص / شاخه
|
معادل انگلیسی
|
|
1
|
علایق مجاری نور بصری
|
رشته های مجاری نور چشمم
|
چشم پزشکی
|
Ophthalmology
|
|
2
|
اساریر صحفه جبینی
|
خطوط نقش پیشانی ام
|
پوست
|
Dermatology
|
|
3
|
خرق مسارب نفسی
|
شکاف راه های تنفسم
|
پوست
|
Dermatology
|
|
4
|
خذاریف مارن عرنینی
|
نرمه تیغه بینی ام
|
گوش و حلق و بینی
|
ENT (ear nose and throat)
|
|
5
|
مسارب مساخ سمعی
|
راه های امواج صدها به پرده صماخ گوشم
|
گوش و حلق و بینی
|
ENT (ear nose and throat)
|
|
6
|
ما ضمت و اطبقت علیه شفتای
|
آنچه که لبهایم آنها را در بر گرفته و هنگام روی هم نهاده شدن میان خود دارد
|
دندان پزشکی
|
Dentistry
|
|
7
|
حرکات لفظ لسانی
|
حرکات تلفظ و ادای زبانم
|
گوش و حلق و بینی
|
ENT
|
|
8
|
معزز حنک فمی و فکی
|
محل پیوستن فک بالا و پائینم
|
گوش و حلق و بینی
|
ENT
|
|
9
|
منابت اضراسی
|
رستنگاه دندانهایم
|
دندان پزشکی
|
Dentistry
|
|
10
|
مساع مطعمی و مشربی
|
عامل چشیدن خوراکی ها و آشامیدنیهایم
|
گوش و حلق و بینی
|
ENT
|
|
11
|
حماله ام راسی
|
استخوان حافظ مغز سرم
|
مغز و اعصاب
|
Neurology
|
|
12
|
بلوغ فارغ حبایل عنقی
|
لوله فرو دادن غذا در گردنم
|
دستگاه گوارش
|
Gastroenterology
|
|
13
|
ما اشتمل علیه تامور صدری
|
با آنچه که درون سینه ام در بر گرفته است
|
قفسه سینه
|
Internal medicine
|
|
14
|
حمایل حبل وتینی
|
بند رگ گردنم نخاع
|
قلب و عروق
|
Cardiology
|
|
15
|
نیاط حجاب قلبی
|
آویزه پرده قلبم
|
قلب و عروق
|
Cardiology
|
|
ردیف
|
واژه / فراز / عبارت عربی
|
ترجمه فارسی
|
تخصص / شاخه
|
معادل انگلیسی
|
|
16
|
افلاذ حواشی کبدی
|
قطعه های اطراف کبدم
|
دستگاه گوارش
|
Gastroenterology
|
|
17
|
ماحوته شراسیف اضلاعی
|
آنچه که خمیدگی دنده هایم در بر گرفته
|
طب داخلی
|
Internal medicine
|
|
18
|
حقاق مفاصلی
|
گودی بندهای مفاصلم
|
ارتوپدی
|
Orthopedics
|
|
19
|
قبض عواملی و اطراف اناملی
|
قبض عوامل فعال درونم
|
طب داخلی
|
Internal medicine
|
|
20
|
و لحمی و دمی
|
و گوشت و خونم
|
خون
|
Hematology
|
|
21
|
شعری و بشری
|
مو و پوستم
|
پوست
|
Dermatology
|
|
22
|
عصبی
|
اعصابم
|
مغز و اعصاب
|
Neurology
|
|
23
|
عظامی
|
استخوانهایم
|
ارتوپدی
|
Orthopedics
|
|
24
|
مخی
|
مغزم
|
مغز و اعصاب
|
Neurology
|
|
25
|
عروقی
|
رگ هایم
|
قلب و عروق
|
Cardiology
|
|
26
|
جمیع جوارحی
|
همه اعضایم
|
آناتومی / علم تشریح
|
Anatomy
|
ترجمه کامل عبارات پزشکی دعای شریف عرفه:
بار الها، وانگهی آن ضررها و زیانها را که از من برگردانیدی، بیش از آن عافیت و نعمت هایی است که به من عنایت فرمودی و ای خدای من، با حقیقت ایمانم گواهی می دهم و با عهد استوار و محکم قاطعیت های یقینی که دارم و با خلوص توحید صریحی که در دلم موجود است و با اعماق پنهانی درونم و رشته های مجاری نور چشمم و خطوط نقش پیشانیم و با شکاف راه های تنفسم و نرمه تیغة بینی ام و طرق امواج صداها به صماخ و استخوان گوشم و با آنچه که لب هایم آن را در بر، و در هنگام روی هم نهاده شدن میان خود دارد. و با حرکات لفظی زبانم و محل پیوست فک بالا و فک پایینم و رستنگاه دندانهایم و عامل چشیدن
خوراکی ها و آشامیدنی هایم، با عامل حمل ]فعالیت یا استخوان[ حافظ مغز سرم و لولة فرو دادن غذا و آشامیدنی در درون چنبره گردنم و با آنچه که درون سینه ام در بر گرفته است و حمائل ]بند[ رگ گردنم و آویزة پرده قلبم و با قطعه های اطراف کبدم و آنچه که خمیدگی دنده هایم در بر گرفته و گودی بندهای مفصل ها و قبض عوامل فعال درونم و بند انگشتانم و گوشت و خون و مو و ظاهر پوست و اعصاب و نی و استخوانها و مغز و رگها و همة اعضایم و با آنچه که در دوران شیرخوارگی در بدنم بافته شده است و با آنچه که زمین از من بر خود حمل نموده است و با خواب و بیداری و سکون و حرکات و ]رکوع و سجود[، آری، ای خدای مهربانم، اگر با این همه نعمتهای آشکار و پنهان تو بخواهم و بکوشم، و در تمامی قرون و اعصار در آنها زندگی نمایم و بخواهم که شکر یکی از نعمت هایت را بجای بیاورم ناتوان خواهم بود. (1: 47 – 48).
آری کسی که از نعمت عظمای هستی و عافیت برخوردار است با این جملات باهر النور امام حسین (ع) آشنایی و معرفت بسیار نزدیکی دارد و همو می تواند بفهمد و بگوید که:
هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را
مآخذ:
1. جعفری، محمدتقی. نیایش امام حسین (ع) در صحرای عرفات. تهران: موسسه نشر کرامت، 1378.
2. سلطانی، پوری. راستین، فروردین، دانشنامه کتابداری و اطلاع رسانی. تهران: فرهنگ معاصر، 1379.
3. محمدی ری شهری، محمد. دانش نامه احادیث پزشکی. ترجمه حسین صابر. قم: دارالحدیث، 1385.
