براى بیشتر حج گزاران توفیق تشرف، به مکه و مدینه، تنها یک بار اتفاق مى افتد، اما چنانکه خصلت طبیعى آدمى است که هر گاه نعمتى را در اختیار دارد با توهّم اینکه همیشه آن نعمت باقى است، قدردان آن نیست و در صدد بهره گیرى از آن برنمى آید و این نیز از توطئه هاى ابلیس است تا انسان را از برکات عظیم حج محروم سازد و با هر افسون و نیرنگى که شده رنج او را بى حاصل کند.
لذا زائر باید بهوش باشد و شیطان را طرد کند و به اشتغالات مادى مجال ندهد که قلب او را تسخیر کند. زائر گرامى باید توجه کند که عرفات با آنهمه عظمت و فضیلت، فقط یک روز است و مشعر یک شب و منا سه روز و دو شب و مکه یک یا دو هفته و مدینه کمتر از ده روز و این مواقف میعادگاه اولیاءالله است که حاجیان براى درک آن، آه حسرت مى کشیدند و دولتى است مستعجل که به سرعت سپرى مى شود و شاید دیگر تکرار نگردد. کدامین غبن و خسارت بالاتر از این که انسان دست خالى از آن مشاهد شریفه و مواقف کریمه مراجعت کند، همانند تشنه اى که از لب دریا خشک لب برگردد!
به منظور اغتنام فرصت و بهرهورى از معنویت حج، که اساس انسان سازى است، نخست باید وارستگى از تعلّقات مادى را تمرین کرد. تذکّر خاطره حضرت ابراهیم و اسماعیل و هاجر که در حج نماد وارستگى هستند، در اینجا بسیار سودمند است و تشریح داستان قربانى اسماعیل و قربانگاه منا درسى است براى حاجیان تا بدانند آن کس که
آهنگ دیار یار دارد، باید از اغیار دل برکند.
در این داستان هر چند حکمت خداوندى ایجاب کرد، اسماعیل قربان نشود و بماند تا نسلى موحّد از دودمان او پدید آید و شجره پاک رسالت از آن نسل بروید و به ثمر نشیند، اما ابراهیم و اسماعیل در این آزمایشِ بزرگ پیروز شدند. آنها بى درنگ سر تسلیم فرود آوردند و خود را براى آن فداکارى آماده ساختند و بدینسان مقصودِ اصلى تحقق یافت. چه، مقصد اصلى، که در علم حق گذشته بود، ذبح اسماعیل نبود بلکه ذبح محبت فرزند و دل از تعلّق غیرخدا تهى کردن بود که این به تمام معنى تحقق یافت و ابراهیم با افکندن فرزند بر خاک منا و نهادن کارد بر گلوى او، تعلّق فرزند را که عمیق ترین تعلّقات بود و به طریق اولى سایر علائق را نیز در مسلخ عشق قربان کرد.
«همینکه تسلیم شدند و او را با پیشانى بر زمین افکند، وى را ندا دادیم: هان اى ابراهیم! آن رؤیا را تصدیق کردى، آرى نیکو کاران را اینچنین پاداش دهیم»; } فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ{.(1)
این داستان بلنداى قلّه فداکارى را به نمایش مى گذارد. پدر پیرى را نشان مى دهد که در واپسین روزهاى زندگى خود، فرزند جوانش را در زیر آفتاب سوزان منا آن سرزمین خاموش اما پر غوغا، روى خاک هاى داغ افکنده، تا میان سر و بدنش جدایى بیفکند.
نه پدر را تردیدى است و نه فرزند را امتناعى. هر دو تسلیم محض اند، اما تنها این کارد است که نمى برد; چرا که خلیل فرمانش مى دهد و جلیل نهیش مى کند و قربانى به تأخیر مى افتد و ابراهیم خشمگین کارد را به سویى مى افکند تا خدایش اطمینان مى دهد که دیگر بس است، شما کار خود را کردید ما نیز پذیرفتیم و اینک قربانى دیگر به فدیه اسماعیل مى رسد و کار خاتمه پیدا مى کند و سنت قربانى جاودانه مى شود و نام ذبیح بر اسماعیل مى ماند; چرا که در حقیقت او ذبیح است ، ذبیحى که با اراده خود پذیراى قربان شدن گردید.
زائر گرامى! تو که رهپوى ابراهیم خلیل هستى، تأمل کن که رهروان قبله عشق در

پی نوشت :

1 ـ الصافات: 103 - 106

سرزمین آرزوها (منا) چگونه عمل کردند و همچنانکه در اعمال و مناسک به آنها تأسى جسته اى، در این کار نیز پیروى کن، آنچه را جز خداست از دل بیرون بریز. محبت هاى مجازى را قربان کن. محشر را بیاد آور که مال و اولاد سودى ندارد و تنها قلب سلیم از تو مى خواهند و بس; } یَوْمَ لاَ یَنْفَعُ مَالٌ وَلاَ بَنُونَ * إِلاَّ مَنْ أَتَى اللهَ بِقَلْب سَلِیم{(1) قلبى که بى غلّ و غش باشد، آلوده به شرک و هوا نباشد، بل معمور به ایمان و محبت حقیقى و آکنده از مهر خدایى باشد.
تلاش کن با چنین قلبى آهنگ کوى دوست کنى و چون ابراهیم در جلب رضاى محبوب، سر از پا نشناسى، فانى فى الله شوى تا باقى بالله گردى که سفر حج سفر از خود به خدا و از اغیار به سوى یار است. اگر توانستى چنین حالتى را در خود پدید آورى سراپا نور مى شوى به گفته حافظ:
دست از مس وجود چو مردان ره شوى
تا کیمیاى عشق بیابى و زر شوى
از پاى تا سرت، همه نور خدا شود
در راه ذوالجلال چو بى پا و سر شوى
گر نور عشق حق به دل و جانت اوفتد
بالله کز آفتاب فلک خوبتر شوى
و اینجاست که مى توانى از سفر به سوى حق بهره گیرى و با توشه اى وافر به میان خلق باز گردى; چرا که «حج سفر از خلق به حق و ازحق به خلق، همراه باحق» است.
در چنین وضعى، دیگر از رذیلت هاى اخلاقى اثرى نمى ماند و همه فضیلت مى شود و غرض نهایى حج که رنگ خدایى گرفتن است تحقق مى پذیرد.
بنابراین، بر آموزش دهندگان است که عرفان حج و سیر و سلوک الى الله را که اصل اساسى این عبادت است، براى زائران بیان کنند و همراه احکام و مناسک، معارف حج را نیز آموزش دهند تا قلب ها را، و نه تنها قالب ها را، به حق متوجه سازند و در یک مراقبت دائمى، بر این مطلب تأکید ورزند تا زائر خانه خدا خالى نرود و خالى برگردد و از عرفان و معنویت و فضیلت ها پر شده باشد.
در چنین صورتى است که زائر فرصت هاى گرانقدر را در حرمین شریفین به

پی نوشت :

1 ـ شعراء: 88 و 89

کارهاى بیهوده مادى مشغول نمى دارد و عمده اوقاتش را به ذکر و فکر و نماز و دعا و قرآن و زیارت و عبادت سپرى مى کند و از آداب حرمین غفلت نمىورزد.

تمرین عطوفت و رأفت

چنانکه در مباحث اجتماعى حج تبیین شده، تحکیم روابط مسلمانان و پرورش روح نوع دوستى و چاره اندیشى دردها و مشکلات جهان اسلام یکى از اهداف محورى حج است.
حج اگر آنگونه که شایسته است تحقق پذیرد، علاوه بر آنکه روح را در فضاى معنویت و تکامل اخلاقى و عرفانى سیر و سلوک مى دهد، روحیه انساندوستى را عمق مى بخشد و در روابط عاطفى میان مسلمانان و پرورش رأفت و رحمت اسلامى و مواسات و ایثار، نقش مؤثر ایفا مى کند. و اگر حج گزار با چنین ارمغان معنوى باز گردد، آثار آن در همه جوانب حیات وى متبلور خواهد بود.
با توجه به این نکته حساس اجتماعى است که در روایات اهلبیت(علیهم السلام)اعمال خیر و قضاى حوائج مؤمنان و محرومان، با حج و عمره در کفه سنجش نهاده مى شود تا اهل ایمان، بویژه حج گزاران توجه کنند که ثواب و پاداش را تنها در حج و عمره نجویند بلکه باید به فکر اعمال صالحى نیز باشند که پاداش آن کمتر از حج و عمره نیست و بلکه گاه پاداش مضاعفى براى آنها دارد و آن تلاش در جهت رفع گرفتارى مؤمنان و درمان دردمندان و خدمت به نیازمندان جامعه است. به مثل معروف گاه مى شود که حج در کنار خانه انسان است و او توفیق درک آن را ندارد.
ابى بصیر از امام باقر(علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «اگر من یک حج بجا آورم بیشتر دوست دارم تا بنده اى آزاد کنم و تا ده بنده بر شمرد و همچنان بر آن افزود تا به هفتاد بنده رسید سپس فرمود: و اگر خاندانى را از مسلمانان سرپرستى نمایم، گرسنگانشان را سیر کنم، برهنگانشان را بپوشانم و آنان را از اظهار نیازمندى بین مردم بى نیاز سازم، نزد من پسندیده تراست تا اینکه بطور مکرر حج گزارم وتا ده حج و سپس تاهفتاد حج برشمرد.»(1)

پی نوشت :

1 ـ بحار الانوار، ج99، ص5

مشمعل اسدى گوید: سالى به حج مشرف شدم، پس ازبازگشت، خدمت امام صادق(علیه السلام) رسیدم، امام از ثواب حج براى من سخن گفت و پاداشى که خداوند در دنیا و آخرت براى حج گزار قرار داده است. سپس فرمود: آیا خبر دهم تو را به چیزى که ثواب آن بیشتر از اینهاست؟ عرض کردم: بفرمایید. فرمود:
«بر آوردن حاجت مؤمن از حج هاى مکرّر برتر و افضل است و تا ده حج را برشمرد.»; (لقَضاءُ حاجةِ امرئ مؤمن، أفضل مِنْ حَجّة وَ حَجَّة و حَجّة حتّى عَدَّ عشر حجج)(1)
و در روایت دیگر از آن حضرت است: «قَضاءُ حاجَة الْمُؤمن أفضل مِن طَواف وَ طَواف وَ طَواف حتّى عَدَّ عَشْراً»(2)
این روایات که نظیر بسیار دارد، براى اهمیت پاداش خدمات انسانى، کافى است. اینها هشدار به کسانى است که همه ساله براى حج و عمره مبالغى هزینه مى کنند اما اگر امر خیر و خدمت انسانى پیش آید، تعلل و بخل مىورزند و شانه از زیر بار مسؤولیت خالى مى کنند، در حالى که اگر کسى در پى جلب رضاى خدا و ثواب آخرت باشد، باید بداند که ثواب را فقط به حج و عمره نمى دهند که گاهى از روى دلخواه و تمایل نفسانى انجام مى گیرد و اگر چنین زائرى راست مى گوید چرا یکسال هزینه سفر خود را به مصرف یتیمان و مستضعفان و دردمندان نمى رساند و سیر و سفر را چون با خواسته دل او موافق است بر آنها ترجیح مى دهد؟ و گاه در یک سال بارها به سفرهاى زیارتى و سیاحتى مى رود و براى دید و بازدید سفرهایش ریخت و پاش مى کند اما اگر یک خانواده آبرومندى را ببیند که براى اجاره خانه یا ازدواج پسر و دخترشان در سختى و عسرت باشد اینجا دست کرمش گشوده نیست!
این است که در برخى اعمال، که صورت شرعى دارد، باید تردید کرد و به خداوند دروغ نگفت، که او بر زوایاى دل انسان ها آگاهى دارد. در اینجا مناسب است به ذکر داستانى بپردازیم و سخن را به پایان بریم.

پی نوشت :

1 ـ بحار الانوار، ج99، ص3
2 ـ من لایحضره الفقیه، ج2، ص134

یک داستان آموزنده
«شخصى بنام عبدالجبار مستوفى حج مى رفت. او هزار دینار زر همراه داشت، روزى از کوچه اى در کوفه مى گذشت به طور اتفاق به خرابه اى رسید، زنى را دید که در آنجا چیزى را جستجو مى کرد و بدنبال متاعى بود، ناگاه در گوشه اى مرغ مرده اى دید و آن را زیر چادر گرفت و از آن خرابه دور شد. عبدالجبار با خود گفت: این زن احتیاج دارد و فقیر است، باید ببینم وضع او چگونه است. بدنبال او رفت تا اینکه زن داخل خانه اى شد. کودکانش پیش او جمع شدند و گفتند: اى مادر! براى ما چه آورده اى که از گرسنگى هلاک شدیم؟ زن گفت: مرغى آورده ام تا براى شما بریان کنم! عبدالجبار چون این را شنید گریست و از همسایگان آن زن احوالش را پرسید. گفتند زن عبدالله بن زید علوى است. شوهرش را حَجّاج کشته و کودکانش را یتیم کرده است. مروت خاندان رسالت، وى را نمى گذارد که از کسى چیزى طلب کند. عبدالجبار با خود گفت: اگر حج خواهى کرد، حجّ تو این است. آن هزار دینار را از میان باز کرد و به آن خانه رفت و کیسه زر را به آن زن داد و برگشت و خودش در آن سال در کوفه ماند و به سقایى مشغول شد. چون حاجیان مراجعت کردند و به کوفه نزدیک شدند مردمان به استقبال آنها رفتند، عبدالجبار نیز رفت. چون نزدیک قافله رسید، شتر سوارى، جلو آمد و بر وى سلام کرد و گفت:
اى عبدالجبار! از آن روز که در عرفات ده هزار دینار به من سپردى تو را مى جویم، زر خود را بستان، و ده هزار دینار به وى داد و ناپدید شد. آوازى برآمد که اى عبدالجبار! هزار دینار در راه مابذل کردى ده هزار دینار فرستادیم و فرشته اى را به صورت تو خلق کردیم تا از برایت هر ساله حج گزارد تا زنده باشى که براى بندگانم معلوم شود که رنج هیچ نیکوکارى به درگاه ما ضایع نیست»(1)
غرض از نگارش این سطور پایین آوردن منزلت حج نیست. چه، در روایت آمده است که اگر کسى هم وزن کوه ابوقبیس طلا داشته باشد و در راه خدا انفاق کند جاى حج را نخواهد گرفت، همچنین در تکرار حج سفارشات مؤکّدى است و خانه خدا نباید خالى بماند و شعار بلند آوازه حج باید جاودانه باشد، هدف یادآورى این نکته مهم است که یک بعدى نباید نگریست و راه افراط و تفریط نباید پیمود که حج جایى دارد و خدمت به

پی نوشت :

1 ـ رحیم کارگر، داستان ها و حکایتهاى حج، ص39 و 40، از کتاب مصابیح القلوب و چند منبع دیگر.

بندگان نیازمند خدا جایى و هر یک نباید دیگرى را نفى کند و از هیچکدام نباید غفلت ورزید.

دعا و نیابت براى دیگران

در همین راستا و پیوند عاطفى با دیگر مسلمانان، بر زائر است همانگونه که در روایت تأکید شده، دعاهاى خود را تعمیم دهد و مؤمنان را دعا کند و در اعمال مستحبى چون طواف، عمره مفرده و حج مستحبى، براى دیگران نیابت کند. چه این کار نه تنها از ثواب عمل وى نمى کاهد بلکه سبب آن مى شود که عملش مقبول و دعایش مستجاب گردد.
امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «اگر هزار نفر را در حج خود شریک سازى براى هر یک از آنها یک حج خواهد بود، بدون آنکه از حج تو چیزى کسر شود»; (لوأشرکت ألفاً فی حجّتک لکان لکلّ واحد حجةً مِنْ غَیْر أنْ تنقص حجتُک شیئاً).(1)
على بن ابراهیم از پدرش (ابراهیم بن هاشم) نقل مى کند که عبدالله جندب را در موقف (عرفات) دیدم، حالتى بهتر از حالت او ندیده بودم. دست ها به آسمان برداشته یکسره اشک بر چهره اش جارى بود و بر زمین مى ریخت. همینکه مردم متفرق شدند گفتم: اى ابامحمد! موقفى بهتر از موقف تو هرگز ندیده بودم.
در پاسخ گفت: به خدا جز براى برادرانم دعا نکردم; زیرا حضرت موسى بن جعفر(علیه السلام)مرا خبر داد که اگر کسى پشت سر برادرش دعا کند وى را از جانب عرش ندا دهند که:
«صد هزار برابر آنچه خواستى براى تو باد»; (ولک مائةُ ألف ضعف مثله)
و من دوست نداشتم که صد هزار تضمین شده را رها کنم و به دعا براى خود بپردازم که نمى دانم آیا به اجابت مى رسد یا نه؟! آرى در دعا نیز مردم مقدم اند.

پی نوشت :

1 ـ کافى، ج4، ص316

بنابراین حج گزار باید از حصار فردیت خارج شود و به دریاى انسان ها بپیوندد تا خود نیز در این دریا از فیض ربوبى برخوردار گردد.

وداع با حرمین

براى زائر خانه خدا، از آن هنگام که آهنگ بازگشت به وطن دارد تا رسیدن به خانه، آدابى است; از جمله:

تودیع با حرمین:

مستحب است که زائر براى آخرین بار طواف وداع کند و از خانه خدا بیرون آید ونیز با زیارت وداع حرم نبوى و جنة البقیع را ترک گوید و همانگونه که در ادعیه وزیارات آمده، از خداوند بخواهد که آن را آخرین زیارت او قرار ندهد; چرا که تعلّق قلب به خدا و رسول وائمه هدى(علیهم السلام) و اماکن مقدسه ومشاهد مشرفه ازلوازم ایمان و محبت است (مَنْ أحبّ شیئاً اَحَبّ آثاره) و هم عامل هدایت و تربیت، و این تعلّق و وابستگى باید جاودانه باشد.

وداع با کعبه معظمه

معاویة بن عمار از امام صادق(علیه السلام)روایت کرده که فرمود: هرگاه خواستى از مکه خارج شوى، با خانه خدا وداع کن و هفت شوط طواف بنما و اگر توانستى حجرالأسود و رکن یمانى را در هر شوط استلام کن و اگر نتوانى از حجر آغاز و بدانجا ختم مى کنى و اگر نتوانستى طواف کنى رخصت دارى. آنگاه به مستجار برو و همان کار کن که روز ورود نمودى. سپس از خداوند براى خود طلب خیر کن و پس از استلام حجر شکم را بر خانه کعبه بچسبان و حمد و ثناى الهى بگو و بر محمد(صلى الله علیه وآله)و خاندانش درود فرست و بگو:
«...أللّهمّ لاتَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ بَیْتِک».
«خدایا! این را آخرین دیدار من با خانه ات قرار نده.»
بعد از آن، به زمزم برو و آب بنوش و بیرون بیا و بگو:
«آئبون تائبون عابدون، لربّنا حامدون الى ربّنا راغبون راجعون»
«بازگشت کنندگانیم و توجه کنندگان و پرستندگان و ستایشگران اوییم به خداوندگارمان راغبیم و به سوى او رجوع کنندگانیم.»
معاویة بن عمار مى گوید: امام صادق(علیه السلام)بدینگونه با کعبه وداع کرد و چون خواست از مسجد الحرام خارج شود، درِ مسجد خود را بر زمین افکند و سجده طولانى نمود و آنگاه برخاست و خارج شد.(1)
و نیز از سخنان آن حضرت است که چون وداع خانه کنى، دست خود را بر در بگذار و بگو:
«المِسْکِینُ بِبابِکَ فَتَصدّقْ علیه بِالجَنّة»(2)
«بیچاره اى بر درگاه تو است، او را با بهشت صدقه بده.»
و نیز توصیه شده که زائر هنگام وداع قصد بازگشت کند و این را از خداوند بخواهد. از سخن امام صادق(علیه السلام)است که:
«هر کس از مکه بازگردد، در حالى که قصد حج سال آینده را داشته باشد عمرش افزون شود.» (مَنْ رَجَعَ مِنْ مَکّة وَ هُوَ یَنْوی الْحَجّ مِنْ قابِل، زِیدَ فی عُمُرِهِ)(3).
همچنین در روایات نکوهش شده است از اینکه کسى حج کند و قصد بازگشت مجدد نداشته باشد. محمد بن ابى حمزه از قول امام معصوم آورده است که: «هرگاه کسى از مکه خارج شود و قصد مراجعت نداشته باشد، اجلش فرا رسد و عذابش نزدیک گردد.»(4)

پی نوشت :

1 ـ تهذیب، ج5، ص280
2 ـ همان، 282
3 ـ تهذیب، ج5، ص281
4 ـ تهذیب، ج5، ص281

امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «یزید بن معاویه (لعنة الله علیهما) حج کرد و در بازگشت شعرى گفت بدین مضمون:
هنگامى که به کوه ثافل (بین مکه و شام) رسیدیم، از آن پس هرگز براى حج و عمره تا زنده ایم رجوع نخواهیم کرد.
اذا جعلنا ثافلاً یمیناً
فلا نعود بعده سنینا
للحج و العمرة ما بقینا
به دنبـال این سخـن، خداوند عمـرش راکوتـاه کرد و مرگـش را قبل از موعد رسانید. (فنقص الله مِنْ عُمْرِهِ وَ أماته قَبْلَ اَجَلِهِ)(1)
اینگونه سخنان از یزید و خاندانش غیر منتظره نیست. چه آنان منافقانى بودند کفر پیشه که حج برایشان مفهوم نداشت. او به مجلس شراب و غنا و قمار و لهو و میمون بازى و ولگردى وابستگى بیشترى داشت تا چیز دیگر و روح خبیث او با اسلام و حج بیگانه بود.
سوغات سفر
ازآدابومستحبات سفر،آوردن هدیه براى نزدیکان است.امام صادق(علیه السلام)مى فرماید: «اِذا سافَرَ أحْدُکُمْ فَلْیأتِ أهْلَه بِما تَیَسّر وَلَوْ بِحَجر...»(2)
این حدیث تأکید بر این است که مسافر دست خالى نیاید و چیزى به عنوان سوغات، هر چند کم بها، بیاورد آنگاه حضرت داستان حضرت ابراهیم را نقل کرد که هر گاه به دیدار اقوامش مى رفت و در بازگشت چیزى نداشت به خانه بیاورد، براى آرامش روح ساره همسرش مقدارى ریگ در خورجین مرکبش مى ریخت و بدین حال داخل مى شد و آن را در کنارى مى نهاد و به نماز مى ایستاد. چون ساره مى آمد و خورجین را باز

پی نوشت :

1 ـ همان، ج4، ص444
2 ـ تهذیب، ج5، ص337 و 338

مى کرد، مى دید داخل آن پر از آرد است! آن را خمیر مى کرد و نان مى پخت و ابراهیم را صدا مى زد که بیاید و تناول کند.
ابراهیم(علیه السلام) به ساره مى گفت: این نان از کجاست؟ ساره پاسخ مى داد از آن آردى که در خورجین آورده بودى. آنگاه ابراهیم سر به آسمان برداشته، و مى گفت: «بار خدایا! گواهى مى دهم که تویى خلیل و دوست بنده خود» (أشْهَدُ أنّکَ الخَلِیل)(1).

هدیه حج:

علاوه بر آنچه در باب سوغات سفر دیدیم، در خصوص هدیه حج توصیه هاىویژه اى است. در روایت آمده است که: «هدیه حج از هزینه هاى حج است»،(هدیة الحَجّ مِنْ نَفَقَةِ الْحَجّ)(2)، (هدیة الْحَجّ مِنَ الْحَجّ)(3)
یعنى آنچه زائر به عنوان هدایاى حج مى آورد جزو هزینه هاى حج محسوب مى شود. بنابراین پاداش معنوى دارد.
مناسب است هدایاى حج و زیارت چیزى باشد که مناظر و مشاهد متبرکه را یاد آورد و هنگام عبادت و ذکر نیز به کار آید و خاطره حج و زیارت را تجدید کند.
و نیز در هدایاى حج، فقرا، یتیمان و مستمندان را نباید فراموش کرد که ثواب افزون ترى خواهد داشت.
گفتنى است که حج یک سفر معنوى است و بهترین سوغات این سفر، طهارت روح براى خود و دعا و زیارتِ نیابت براى مسلمین است، اما پسندیده و بلکه مستحب است که زائر براى خانواده و یا دوستان نزدیک خود هدیه بیاورد.
باید گفت که سوغات سفر آوردن باید به شیوه معقول و بقدر ممکن باشد و نباید به شکلى باشد که زائر از برکات معنوى حج محروم و یا کم بهره شود و اوقات گرانبها را به جاى عبادت و زیارت صرف خرید سوغات کند.

پی نوشت :

1 ـ تهذیب، ج5، ص337 و 338
2 ـ کافى، ج4، ص280; فقیه، ج2، ص225
3 ـ همان.

آداب زمزم

زمزم، نماد جوشش چشمه امید و آب حیات در کویر انقطاع و حریم پارسایى و از خود گذشتگى است.
در روایت به نوشیدن آب زمزم و نیز هدیه دادنِ آن، سفارش شده است; از جمله در کتاب «محجّة البیضاء» روایت کرده که هرکس آب زمزم بنوشد، از بیمارى شفایابد.(وَ رُوِىَ أنّ مَن روی مِن ماء زمزم أحدث له بِهِ شِفاء وَصَرف عنه داء)(1).
در ادعیه نیز آمده است که چون آب زمزم نوشیدى، علم نافع و سلامت و عافیت از خداوند طلب کن. در خصوص هدیه دادن آب زمزم نیز روایتى است که پیامبر اکرم آنگاه که در مدینه بود، مى خواست که آب زمزم برایش هدیه آورند; «وَ کان رَسُولُ الله(صلى الله علیه وآله)یَسْتَهْدِی ماء زَمْزَم وَ هُوَ بِالْمَدِینَة»(2)
حاجى! از مهمانى خدا چه آوردى؟
در روایت است که پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله)با دو حوله یمانى محرم شدند و همان را کفن خود قرار دادند(3) شاید این عمل رسول خدا رمزى باشد از این که زائر خانه خدا باید براى آخرت خود کارى کند و چیزى بیاورد. البته نه فقط لباس آخرت و حوله یمانى، که تهیه کردن آن سهل است، بلکه لباس تقوا و عمل صالح که ذخیره حقیقى آخرت است; «اِنّ خیر الزّاد التقوى» حج و عمره بازارند اما نه بازار دنیا، بلکه بازار آخرت. در این بازار باید در اندیشه سفر آخرت بود، چنانکه امام باقر(علیه السلام)مى فرماید:
«الحَجّ و العمرة سوقان من أسواق الآخرة اللازم لهما من أضیاف الله عزّوجلّ إن أبقاه أبقاه و لاذنب له و إن أماته أدخَلَه الجنّة»(4)

پی نوشت :

1 ـ محجة البیضاء فیض کاشانى، ج2، ص154
2 ـ همان.
3 ـ بحارالانوار، ج21، ص40
4 ـ من لایحضره الفقیه، ج2، ص143

«حج وعمره دوبازارند ازبازارهاى آخرت، کسى که ملازم آن دو باشد، در زمره میهمانان خداوند است، اگر او را زنده بدارد گناهش بخشد و اگر بمیراند به بهشت جاى دهد.»
بنابراین، آنچه حاجى به عنوان سوغات و هدیه براى دیگران مى آورد. سوغات واقعى نیست او براى خود باید چیزى ارزشمند و ماندگار بیاورد و آن آمرزش گناه و تحصیل بهشت است و این را به ارزانى نمى دهند و براى هر کس فراهم نمى شود. در این بازار معنوى باید چنین کالایى را خریدارى کرد و بهاى آن نیت خالص، عمل صالح، قلب سلیم و تحوّل روحى و مال حلال است. اثر چنین تحوّلى را باید دیگران در سیماى ظاهرى و سیرت و سیره عملى زائر ببینند.
زائر در فکر این نباشد که پس از اعمال با صورت و لباس آراسته جلو دوربین استقبال کنندگان ظاهر گردد و آنچه کمتر در سیمایش دیده مى شود همان معنویت حج و رنگ و بوى مدینه و گرد عرفات و مشعر و منا باشد! چنین زائرى در صحنه زندگى و معاشرت با مردم نیز نشانه اى از حج نخواهد داشت و تنها نامش را سنگین کرده و غرورش را افزون تر! باید به خدا پناه برد، ان شاءالله که زائران ما اینگونه نباشند و گرنه از حج تنها سیاحتى باقى مى ماند و بس که جاى دیگر نیز میسر بود.
بارى، حج نورانیت خاص دارد و این نورانیت را زائر، باید حفظ کند. امام صادق(علیه السلام)مى فرماید:
«الحاجّ لایَزال عَلَیهِ نُورُ الْحَجّ ما لَمْ یُذنب»(1)
«حج گزار همواره نوانیت حج را با خود دارد، مادامى که مرتکب گناه نشود.»
آرى گناه نور ایمان را تحت الشعاع قرار مى دهد و ظلمات مادیت را بر قلب سایه افکن مى سازد.
بازگشت به وطن

پی نوشت :

1 ـ کافى، ج4، ص255

از جمله آداب حج، مربوط به بازگشت مسافر است. همچنانکه پسندیده است، زائر قبل از عزیمت خود به دیگران اعلام کند و با آنان تودیع نماید، در بازگشت نیز حقّ زائر است که دیگران به دیدن او بشتابند. پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)مى فرماید:
«حَقّ الْمُسْلِم عَلَى الْمُسْلِم اِذا أرادَ سَفَراً أنْ یُعلم اِخوانَه وَ حقٌّ على اِخوانِهِ اِذا قدم أن یأتوه»(1)
«حق مسلمان برگردن مسلمان این است که هر گاه قصد سفر دارد، برادرانش را مطلع سازد و بر برادران اوست که چون از سفر بازگردد به دیدنش بیایند.»
بدیهى است که در سفر حج و عمره، این دیدار ارزش معنوى و پاداش اخروى دارد، تا بدانجا که در برخى روایات به عنوان واجب از آن یاد شده است. حضرت على بن الحسین(علیهما السلام)مى فرماید:
«اى کسانى که موفق به حج نشده اید، هنگامى که حاجیان مى آیند، به استقبال آنها بشتابید و با آنان مصافحه کنید و قدرشان را بزرگ شمارید که این بر شما واجب است، تا در اجر و ثواب شریک آنان باشید.»; (یا مَعْشَر مَنْ لَمْ یَحِجّ! اسْتَبشِرُوا بالحاجّ اِذا قدموا فصافحوهم و عظموهم فاِنّ ذلک یجب علیکم تشارکوهم فى الأجر).(2)
و نیز امام باقر(علیه السلام)مى فرماید:
«زائر حج و عمره را احترام کنید که این بر شما واجب است.» (وَقِّرُوا الحاجّ وَ الْمُعْتَمِر فَاِنَّ ذلِکَ واجِبٌ عَلَیْکُم)(3) همچنین امام صادق(علیه السلام)به دیدار و مصافحه و و معانقه حجاج بیت الله هنگامى که از گرد راه مى رسند توصیه فرموده است:
«اگر کسى با حج گزارى که از گرد راه مى رسد، معانقه کند، گویى حجرالأسود را استلام نموده

پی نوشت :

1 ـ وسائل، ج8، ص337
2 ـ کافى، ج4، ص264
3 ـ وسائل، ج8، ص337

است.» (مَنْ عانَقَ حاجّاً بغباره کان کأنّما استلم الْحَجَر).(1)
و نیز امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوار خود حضرت سیدالساجدین(علیه السلام) نقل فرموده است که:
«بر زائر حج و عمره سبقت گیرید و مصافحه کنید، پیش از آنکه به گناه آلوده شوند»; (بادِرُوا بِالسَّلام عَلَى الحاجّ و المعتمر و مصافحتهم مِنْ قبل أن تخالطهم الذّنوب).(2)
از این روایات استفاده مى شود که زائر حرمین شریفین از مقام و منزلت والا برخوردار است; چرا که مهمان خداوند بزرگ بوده و یک سفر روحانى پیموده و با بذل مال و رنج تن ره توشه اى معنوى تحصیل کرده است و لذا زیارت او و مصافحه با او و سلام بر او، حقى است بر گردن دیگران.
بعلاوه چنانکه دیدیم، از نظر ثواب، دیدار زائر خانه خدا با همان گرد و غبار سفر به مثابه زیارت و استلام حجر و مشارکت در ثواب حج و زیارت اوست.
زائر باید خود این قدر و منزلت را بداند و بشناسد، و آن حالت معنوى را که به دست آورده، با گناه از دست ندهد و همچنین در بازگشت به وطن، صورتى را که به خانه کعبه تبرک شده و گرد منا و عرفات و بقیع و مدینه را با خود دارد و دیگران مى خواهند بدان تبرک جویند، از سیماى زائر خانه خدا خارج نسازد. چه، ره آورد واقعى این سفر چنانکه مکرر گفته ایم، همانا منوّر شدن به نور ایمان و اتصاف به سیرت صالحین است که براى حج گزار مى ماند و در دنیا و قبر و برزخ و آخرت او را همراهى مى کند.

پی نوشت :

1 ـ وسائل، ج8، ص 328
2 ـ وسائل، ج8، ص327

نوشته شده در  یکشنبه 90/8/15ساعت  8:47 عصر  توسط محمدرضا صرافی نژاد 

عید خون همان «عید اضحى»، به معنى قربانى کردن است. در سرزمین مِنا با قربانى گوسفند، «مَنْ» به «ما» تبدیل مى‏شود؛ زیرا فلسفه عمل حج‏گزار و قربانى کننده این است که او با تمسک به حقیقت «ورع» گلوى دیوِ طمع را مى‏برد و آنچه از قربانى به خداى سبحان مى‏رسد، گوشت و خون نیست، بلکه روح کردار و جان عمل (تقوا) است و حاجى وارث ابراهیم خلیل الرحمن علیه‏السلام است که اسماعیل نفسش را به قربانگاه مى‏برد و آن را ذبح مى‏کند و به لقاء‎الله مى‏رسد. این سخن رهبر فقیدمان است که فرموده است:
«عید سعید قربان، عیدى است که انسان‎هاى آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمى مى‏اندازد. قربانگاهى که درس فداکارى و جهاد در راه خداى بزرگ را به فرزندانِ آدم و اصفیاء و اولیاء مى‏دهد.»(1)
قربانى در مِنا مقدمه رسیدن به غدیر است؛ چرا که اگر هواى نفس در مِنا قربانى نشود، در غدیرخم تسلیم حق شدن مشکل است و حضرت ابراهیم علیه‏السلام با ذبح اسماعیل مسلمانان را بیمه کرد که به جاى فرزندانشان، گوسفند قربانى کنند و حضرت محمد صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله بشریت را بیمه کرد که به جاى پیروى از ناحق، از حق که همان على است،(2) تبعیت کنند. و این چنین از پیوند قربان با غدیر، دین کامل شد.
عید سعید قربان، عیدى است که انسان‎هاى آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمى مى‏اندازد. قربانگاهى که درس فداکارى و جهاد در راه خداى بزرگ را به فرزندانِ آدم و اصفیاء و اولیاء مى‏دهد.
و در فضیلت این ایام همین بس که امام هشتم حضرت على بن موسى الرضا علیه‏السلام فرموده است:
«إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ زُفَّتْ أَرْبَعَهُ أَیَّامٍ إِلَى اللهِ کَمَا تُزَفُّ الْعَرُوسُ إِلَى خِدْرِهَا قیلَ ما هذِهِ الاْیّامُ قالَ: یَوْمُ الاَْضْحَى وَ یَوْمُ الْفِطْرِ وَ یَوْمُ الْجُمُعَهِ وَ یَوْمُ الْغَدِیرِ وَ إِنَّ یَوْمَ الْغَدِیرِ بَیْنَ‏الاَْضْحى وَ الْفِطْرِ وَ الْجُمُعَهِ کَالْقَمَرِ بَیْنَ الْکَوَاکِبِ وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِى نَجَافِیهِ اِبْرَاهِیمُ الْخَلِیلُ مِنَ النَّارِ فَصَامَهُ شُکْرا للهِ وَ هُوَ الْیَومُ الَّذِى اَکْمَلَ اللهُ بِهِ الدِّینَ فِى اِقَامَهِ النَّبِىِّ صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله عَلِیّا اَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ عَلَما وَ اَبَانَ فَضِیلَتَهُ وَ وَصَاءَتَهُ فَصَامَ ذَلِکَ الْیَوْمَ وَ اِنَّهُ لَیَوْمُ الْکَمَالِ وَ یَوْمُ مَرغَمَهِ الشَّیْطَانِ وَ یَوْمُ تَقَبُّلِ اَعْمَالِ الشِّیعَهِ وَ مُحِبِّى آلِ مُحَمَّدٍ.(3)
در هنگام قیامت، چهار روز را آرایش کرده نزد خداى سبحان مى‏آورند؛ چنان که عروس را به حجله مى‏برند. از حضرت پرسیده شد: این ایام کدام‏اند؟ فرمود: روز قربان، روز فطر، روز جمعه و روز غدیر است. و روز «غدیر» بین روزِ فطر و روز جمعه مثل ماه است در میان ستارگان. آن روزى است که حضرت ابراهیم خلیل علیه‏السلام از آتش نجات پیدا کرد و روزه گرفت و از خدا تشکر کرد. روز غدیر روزى است که خداوند به وسیله آن دین را کامل کرد و پیامبر اکرم صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله على علیه‏السلام را به عنوان امیرالمؤمنین معرفى کرد و فضائل وى را برشمرد و جانشین بودن وى را [از طرف خداى سبحان به همگان] اعلام کرد و به میمنت این روز، روزه گرفت؛ چرا که روز کمال است و روز ناامیدى شیطان و روز قبولى اعمال شیعیان و دوستداران آل محمد صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله است.»

______________________________________________
1- صحیفه نور، ج 18، ص 87 .
2- رسول اکرم صلى‏ الله ‏علیه ‏و ‏آله: «عَلِىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِىٍّ؛ على با حق است و حق با على .»
3- مسند الامام الرضا علیه‏السلام، ج 2، صص 17 ـ 18.
منبع:مجله ‏مبلغان، ش 74 ، سیدعباس رفیعى‏پور .

نوشته شده در  یکشنبه 90/8/15ساعت  8:45 عصر  توسط محمدرضا صرافی نژاد 

ابراهیم به فرمان خداوند هاجر و اسماعیل را از کنعان (فلسطین) به سرزمین سوزان فاران (مکه) که نه جانداری، نه آب و علفی و نه غذایی داشت در میان دره های کوهستانی آن منتقل کرد. ابراهیم در آن دقیقه دست تضرع به درگاه خدای بی نیاز برآورده، عرضه داشت: بار خدایا، فرزندم را در دشتی که قابل کشت و زرع نیست و کسی در آن رفت و آمد نمیکند؛ نزدیک خانه ای که حرم تواست گذاتشتم تا نماز را به پای دارند.هاجر و اسماعیل تنها ماندند! چیزی نگذشت که هوای سوزان مادر و فرزند تبعیدی را تحت فشار قرار گذاشت.به زودی آبهای ذخیره و غذای آنان به اتمام رسید! تشنگی اسماعیل را بیحال و هاجر را پریشان ساخت.
در جستجوی آب به هر سوی میدوید، از صفا به مروه و از مروه به صفا تا آنجا که توانست سعی کرد اما تلاش او به شکست انجامید چون دستش از عوامل ظاهری قطع گردید، برفراز کوه با آفریننده خود مشغول راز و نیاز شد. نگاهی حسرت آمیز به نور دیده اش که در حال احتضار بود کرد ناگهان در کنار او چشمه آبی جاری شد، با دیدن آب اشک شوق در چشمانش حلقه زد، این چشمه که به هاجر و اسماعیل حیات دوباره بخشید، زمزم نام گرفت. زمزم در لغت آب گوارا و شیرینی را که اندکی شور باشد گویند، از زمان حضرت اسماعیل تا کنون (قریب 3872 سال ) آب این چاه جریان داشته و سالی صدها هزار نفر از آن بهره بر داری میکنند.
این آب معجزه الهی است که همِیشه موجب شگفتی دانشمندان و محققین بوده و خواهد بود.هر از چند گاهی برخی از متجددین سعی در مخدوش نمودن افکار در خصوص آین آیات الهی دارند. بعنوان مثال در سال 1971 در زمان حکومت شاه فیصل یک دکتر مصری طی نامه ای به مطبوعات اروپایی اظهار داشت که آب زمزم برای آشامیدن مناسب نیست. اظهارات ایشان مبنی بر این فرض بود که چون خانه کعبه در محل گودی (پایین تر از سطح دریا) و در مرکز شهر مکه واقع شده است در نتیجه نفوذ آبهای زائد مختلف شهر به این چاه آب آن آلوده شده است.
هنگامی که شاه فیصل از این موضوع آگاه شد بسیار متأسف و عصبانی گردید و تصمیمی اتخاذ نمود تا کذب اظهارات این دکتر مصری اثبات شود. وی دستور داد تا وزارت کشاورزی و منابع آبی نمونه ای از آب زمزم را جهت آزمایش و صحت قابل شرب بودن این آب به آزمایشگاههای اروپا ارسال نمایند. این وزارتخانه نیروگاهها و تصفیه خانه های موجود در جده را موظف نمود تا این کار را به انجام برسانند و در این زمان بود که این جانب (طارق حسین ریا) به عنوان مهندس شیمی موظف شدم تا این امر مهم را به انجام برسانم، بخاطر دارم آن زمان هیچ تصویری راجع به آب این چاه نداشتم.
همینکه برای انجام مأموریتم به مکه مشرف شدم هدف از انجام دیدارم را برای مقامات مسئول خانه کعبه بازگو نمودم و آنها شخصی را تعیین نمودند تا هر کمکی که لازم است در اختیارم قرار دهد. هنگامیکه به چاه رسیدیم برایم مشکل بود باور کنم این چاه که بیشتر به اندازه یک حوض بود و ابعادی در حدود 18 در 14 فوت داشت همان چاهی است که قرن ها پیش در زمان حضرت ابراهیم (علیه السّلام) بوجود آمده و هر ساله حاجیان میلیونها گالن آب از آن برداشت میکنند. تحقیقاتم را با اندازه گرفتن ابعاد چاه شروع نمودم و از دستیارم خواستم تا عمق چاه را به من نشان دهد. وی ابتدا خود را تطهیر نمود و سپس به داخل چاه رفت و ایستاد. سطح آب چاه درست تا بالای شانه هایش بود.
قد این مرد در حدود 5 فوت و 8 اینچ بود. سپس برای یافتن هر گونه مجرا و لوله ای که آب را به داخل چاه بیاورد از یک طرف به طرف دیگر چاه رفت. مع الوصف موفق به یافتن هیچ مجرایی نشدیم. فکر دیگری به سرم افتاد. ما میتوانستیم به وسیله پمپ بزرگی که در چاه نصب شده و برای ذخیره کردن آب زمزم در مخزن می بود، آنجا را از آب تخلیه کنیم تا بدین شکل عمق آب موجود در چاه کم شده و میتوانستیم مجرای دخول آب را مشاهده نماییم. تعجب آور بود که در زمان پمپاژ کردن آب، هیچ چیز مشاهده نکردیم.
اما من به این مسئله واقف بودم این روش راه حل یافتن ورودی آب به چاه است. بنابراین تصمیم گرفتیم تا دوباره این مراحل را تکرار نماییم. اما این بار به دستیارم گفتم که در یک جا بایستد و با دقت هر اتفاق غیر معمول را در نظر بگیرد. پس از مدتی دستانش را بلند کرده و فریاد زد الحمد لله پیدایش کردم. وی گفت در بستر چاه حرکت شنها در زیر پایم، مکانی را که آب از آن تراوش میکند؛ احساس میکنم. سپس در اطراف چاه قدم زد و همان پدیده را در جای جای چاه احساس نمود. در واقع تراوش آب به چاه بطور یک نواخت در هر نقطه از بستر آن وجود داشت و باعث میشد تا سطح آب ثابت بماند. پس از تکمیل مشاهداتم نمونه هایی از آب چاه را جهت انجام آزمایشات در آزمایشگاههای اروپایی برداشتم، قبل از ترک خانه خدا پرسشهایی را در مورد دیگر چاههای موجود در اطراف مکه از مقامات مسئول نمودم و آنها اظهار داشتند که تمامی آن چاهها تقریباً خشک هستند.
پس از مراجعت به دفترم در جده یافته های خویش را برای مدیرم بازگو نمودم و او نیز با علاقه زیادی به آنها گوش میداد، اما وی تعبیر نامعقولی از این مسئله مهم به عمل آورد و اظهار داشت که حتماً این چاه یک راه زیر زمینی به دریای سرخ دارد. چگونه این امر میتواند ممکن باشد در حالی که شهر مکه در فاصله 75 کیلومتری دریای سرخ قرار دارد و عمدتاً تمامی چاههایی که در نزدیکی مکه قرار دارند خشک هستند. نتایج آزمایشات به عمل آمده بر روی نمونه های آب زمزم در اینجا و اروپا تقریباً یکسان بوده و تنها اختلاف مشاهده شده بین آب زمزم و دیگر آبها در مقدار کلسیم و منیزیم آن است.
که این مقدار در آب زمزم کمی بیشتر بوده و شاید بدین علت باشد که این آب باعث رفع خستگی حاجیان میگردد. اما نکته ای که بیشتر حائز اهمیت میباشد این است که این آب محتوی فلوراید و دارای خاصیت میکرب کشی قوی میباشد. علاوه بر این نتایج آزمایشات به عمل آمده در اروپا نشان میدهد که این آب برای آشامیدن بسیار مفید است. از این رو اظهارات این دکتر مصری کاملاً رد شد. هنگامیکه نتایج آزمایشات به شاه فیصل گزارش شد وی بسیار خرسند گردید و دستور داد این مطلب در مطبوعات اروپا منعکس گردد. به هر حال این مسئله موهبتی شد تا از طریق این تحقیقات به ترکیبات شیمیایی آب زمزم پی ببریم و در حقیقت هر چه بیشتر راجع به آب زمزم تحقیق نمایید شگفتیهای بیشتری را در آن مشاهده خواهید کرد؛ تا آنجا که خود به اعجاز آن پی خواهید برد. آبی که خداوند به عنوان هدیه به مومنانی که از دور دست برای زیارت به این بیابان مشرف میشوند ارزانی شده است.
در اینجا برخی از ویژگیهای آب زمزم را به اجمال بیان میکنیم:
- علیرغم استفاده مداوم از آب زمزم تا به حال این چاه خشک نشده است.
- آب این چاه از زمان بوجود آمدن تا به حال دارای ترکیبات معدنی یکسان بوده است.
- به گفته زائرانی که برای مناسک حج و عمره به خانه خدا مشرف شده اند و از این آب آشامیده اند اذعان داشته اند که آشامیدن این آب باعث شادابی و رفع خستگی در آنان گردیده است.
- این آب در نقاط مختلف دنیا آزمایش شده و دارای تقاضای بالایی در سطح جهان میباشد.
- هیچگونه ترکیبات شیمیایی و یا کلر جهت ضدعفونی به این آب اضافه نشده است.
- بر خلاف چاههای دیگر هیچگونه رشد و زندگی گیاهی و جانوری در این چاه وجود ندارد و علیرغم آن که این موضوع خود باعث طعم بد و بوی نا مطبوع آب میگردد اما آب زمزم بدینگونه نمیباشد.

نوشته شده در  یکشنبه 90/8/15ساعت  8:44 عصر  توسط محمدرضا صرافی نژاد 

ذبیحه و قربانی آئینی است که در اغلب ادیان و مذاهب دنیا وجود دارد . قربانی شاید همانند دیگر بخشش ها و عطاها که ایمان آدمی را می آزماید برای سنجش میزان گذشت انسان از مالکیت ها و تملک هاست، و شاید برای آشکار شدن صدق نیت ها . عید قربان بر نماد قربانی بزرگ ابراهیم استوار است. ابراهیم درکشاکش اطاعت از جان هستی و مهر پدری گرفتار آمده است. رویاهای شبانه او را به قربانی کردن عزیزترین فرزند امر می کند و دل پدری کهنسال در عشق پسر نوجوان گرفتار است. ابراهیم تسلیم اوامر الهی می شود اسماعیل را به قربانگاه می برد و آنگاه... از جانب خداوند گوسفندی وارد می شود تا به جای اسماعیل ذبح شود. چرا که ابراهیم به وحی الهی عمل کرده است. او پیش از آنکه اسماعیل را به قربانگاه برد، مهر به اسماعیل، مهرپدری به یگانه پسرش را به مذبح برد و سر برید و نمادی شد برای گذشتن از همه چیز در راه رضای خداوند. ابراهیم بزرگمرد بت شکن تاریخ دریافت خداوند او را تنها و خالص و سره از آن خود می خواهد. خداوند غیور است در دل ابراهیم که جای مهر خداوندی است جایی برای اغیار نیست، حتی اگر این غیر، اسماعیل باشد. در تمام ادیان الهی اسلام، مسیحیت،   زرتشتی و یهود مراسم قربانی وجود دارد و همینطور در سایر آئین هایی که برخاسته از اسطوره ها، افسانه ها و چند خدایی انسان کهن است می توان ردپای پررنگی از این مراسم را مشاهده کرد. آنچه در زیر می آید بررسی اجمالی در این زمینه است.
قربانی ، امروزه به ویژه در میان مسلمین با هدف و انگیزه تقرب و یا عمل به نذر است و منحصراً با ذبح حیوانی که برای مراسم در نظر گرفته شده است به انجام می رسد ولی در گذشته های دور و در میان قبایل گوناگون با انگیزه ها و شیوه های متفاوتی (از قبیل قربانی کردن حیوان و انسان) انجام می یافته است. انگیزه ها واهداف قربانی در میان قبایل و طوایف دوره باستان که بیشتر آنان ارباب انواع ( خدای خورشید، آسمان، زمین، ماه، باران و...) را می پرستیدند شامل موارد زیر بوده است:
1- ایمنی از خشم خدا و طلب یاری از او: مومنان در جریان عبادت خود را به مذبح که در جلوی معبد قرار داشت می رساندند و به وسیله قربانی و نماز از خشم خدا ایمنی می یافتند و یاری او را جلب می کردند.
2- قربانی انسانبه خاطر دوستی: که گاه افراد انسانی قربانی می شدند.
3- جلب خشنودی خدایان: انسان دوره باستان به واسطه آنکه خود را در برابر طبیعت ناتوان و رویدادهای آن را خارج از اختیارات خود و در مقابل منافع خود می دید همواره برای برآوردن خواستهایی نظیر رویش محصول، یافتن شکار، بارش باران، فرونیامدن صاعقه و امثال اینها برای الهه های این پدیده های طبیعی قربانی می کرد.
4- هنگام شیوع بیماری: هنگام شیوع بیماری های خطرناک در "ماسالی" ، یکی از بینوایان شهر را جامه مقدس می پوشاندند و از بیت المال اطعام می کردند و سپس او را با شاخه های مقدس می آراستند و در میان مردمی که تصور می کردند با این عمل گناهانشان بخشوده می شود، او را از بالای صخره به زیر می انداختند.
5- هنگام قحط و غلا: مردم "آتن " هنگام قحط و غلا در شیوع طاعون و امراض دیگر یک یا چند نفر از افراد بشر را قربانی می نمودند تا شهر خود را پاک سازند.
6- برای پیروزی در جنگ: سپاهیان قبل از آغاز جنگ برای پیروزی خود قربانی تقدیم می کردند.
7- تطهیرمحل تشکیل مجالس عمومی:در آتن برای تطهیر محل تشکیل مجالس عمومی خوکی قربانی می کردند.
8- گریزاندن ارواح تبهکار و مصیبت: این آئین به ویژه در میان رومیان انجام می گرفت. دسته ایی برگرد چیزی که می بایست پیراسته شود می گشتند و نماز می گزاردند و قربانی می کردند و بدین گونه ارواح تبهکار را می پراکنده، مصیبت را می گریزاندند. این عمل به ویژه برای محصول، رمه، سیاه و شهر به کار می رفت.
9- دفع بحران بزرگ: بعضی از اقوام باستانی به هنگام بحران های بزرگ، کودکانی تا سیصد تن را در عرض یک روز قربانی می کردند.
10- کفاره گناهان: در حالات یهود می خوانیم که آنها برای کفاره گناهان خویش قربانی می کردند.
شیوه های قربانی به طرق گوناگونی نه شاید به گوناگونی انگیزه ها و اهداف آن انجام می گرفت که پرتاب کردن از صخره، استفاده از تبردو دم و سوزاندن قربانی از این روش هاست.
در بخش دوم این نوشتار به بررسی مراسم قربانی در میان اهل کتاب( یهود، نصارا و زرتشتیان) خواهیم پرداخت.
- دین یهود:از واقعیت ذبیحه و قربانی در بین یهود اولیه به دلیل تحریف هایی که بر تورات رفته است، اطلاعی در دست نیست و آنچه هم اکنون از این مراسم در اختیار داریم از منابع فعلی یهود است.
درباب32- سفر خروج می خوانیم که: جناب هارون گوساله ساخت و مذبحی برای او بنا کرد وفریاد زده گفت: فردا عید است . برای خداوند گوساله را عبادت کرد و بنی اسرائیل را هم امر به عبادت او نمود. پس ایشان به امر هارون ذبایح برای گوساله ذبح نمودند و قربانی ها برای تقرب کردند.(1)
در آیه 3 از باب 5 سفر خروج می خوانیم: به صحرا برویم و نزد یهوه خدای خود قربانی بگذاریم مبادا ما را به وبا یا شمشیر مبتلا سازد. از آنچه که در کتاب مقدس آمده می توان نتیجه گرفت که ذبح قربانی یکی از اجزاء دین یهود است.
در شریعت حضرت موسی برای ذبایح نظم و ترتیبی وضع شده بود در حالیکه قبل از شریعت وی با توجه به نوع و تعداد ذبایح و شرایط ذبح، ذبایح اختیاری بودند هر کاهن با دست خودش ذبح می کرد. کَهَنه (کاهنان) در بین یهود آنانی بودند که به درجه کهونت رسیده و اجازه داشتند خودشان قربانی و ذبایح را ذبح کنند. آنها تنها کسانی بودند که وظیفه انجام شعائر دینی را به عهده داشتند. قبل از آنکه حضرت موسی به کوه طور خوانده شود و الواح مقدس را دریافت کند، ذبایح در بین بنی اسرائیل اختیاری بود، وضعیت ثابت و مرتبی نداشت و با توجه به نوع حیوان مذبوح و ذبایح تعداد آنها و شرایط متفاوت بود. ولی پس از آن در ذبح و قربانی ها ترتیب و انسجامی پدید آمد و بعدها تقدیم ذبایح در خانواده هارون انحصاری گشت.
قربانی در یهود به دو دسته قربانی "خونین" و"غیرخونین" تقسیم می شدند که ذبایح خونین خود سه دسته بودند.
1- قربانی و ذبایح سوختنی:رسم چنین بود که آنها را به گونه ایی می سوزاندند که غیر از پوست حیوان چیزی باقی نمی ماند که البته آن پوست نیز سهم کاهن بود.
2- قربانی ها و ذبایح تکفیری و خطایی: چنانکه از اسم آن برمی آید به جهت تکفیرگناهان و یا تجاوز از شریعت دهگانه موسی انجام می یافته و پاکی فرد خاطی هدف آن بوده است. البته در این نوع ذبایح تمام ذبیحه سوزانده نمی شد بلکه تنها دنبه های آن سوزانده می شد و آنچه از ذبیحه باقی می ماند به کهنه می رسید. در این مراسم اگر دسترسی به قربانی بزرگ نداشتند یک جفت کبوتر قربانی می کردند.
3- قربانیها و ذبایح سلامت:این نوع قربانی جزو ذبایح واجب محسوب نمی شد.
علاوه بر اینها ذبح دو گنجشک برای تطهیر و شفا یافتن از برص انجام می گرفت. اوامر دهگانه خداوند امر می کرد ذبایح از عیوب مبرا و از سلامتی برخودار باشند ونیز امر می کرد که تعداد ذبایح تقدیمی بایستی متناسب با قدرت و توان تقدیم کننده باشد. کیفیت تقدیم ذبایح چنین بود که فقط شحم( پیه) و کلیه های آنها را می سوزاندند و باقی مانده به مصرف کاهن و تقدیم کننده می رسید. به اینصورت که گوشت سینه و کتف ها به کاهن و باقی را به صاحب ذبیحه می دادند.
بخش دیگری از ذبایح یهود ذبیحه طیور و پرندگان است که خود به سه دسته تقسیم می شد.
1- اگر فردی گناه می کرد و قدرت ذبح حیوان چهارپا را نداشت، بخاطر فقر و نداری پرنده ایی را ذبح می کرد که کفاره گناهانش باشد.
2- برای تطهیر زنان بعد از زایمان.
3- برای تطهیر شفا یافتگان از بیماری برص.
دیگر ذبایح معمول در بین یهود ذبایح یومیه بوده است که بره ها و قوچ های دو ساله ایی را یکی صبح و دیگری عصر بعد از غروب خورشید ذبح می کردند.
و اما ذبایح غیرخونین یهود به این صورت بود که کاهن دو دستش را بر سه بز نری به اسم" عزازیل" گذارده و به تمام گناهان بنی اسرائیل اعتراف می کرد، سپس حیوان را بدون سربریدن در بیابان رها می ساخت. که البته همه این مراسم قربانی اعم از خونین و غیر آن با دعایی همراه بود.
- دین مسیحیت:
ذبیحه و قربانی در نزد نصاری یک جزء جوهری و یک بخش انفکاک ناپذیر دینی محسوب می شد. نصاری ذبایح خود را فقط " لوجه الله" تقدیم می کردند به این صورت که ذبیحه تقدیمی را برای رضایت خداوند نابود می کردند و به این وسیله به سلطه خداوند برخویش اعتراف می کردند.
ذبیحه در نزد بعضی از مسیحیان یکی بیش نیست و آن جسد و خون مسیح است که برمذبح توسط کهنه پیشکش می شد ذبیحه در نزد ایشان دو صورت ظاهر و باطن داشت، صورت ظاهر نان و شراب و صورت باطن به جسد و خون مسیح استحاله می شد و به این صورت ذبیحه تمام بود. اما در نزد پروتستان ها مسیح فقط آن ذبیحه آخری است و این استحاله نان و شراب را به گوشت و خون مسیح منکرند. نصاری هنگام ذبح اسم حضرت مسیح را برده و سپس ذبیحه خود را ذبح می کردند.
- دین زرتشت:
برای بررسی آئین قربانی در دین زرتشت بهتر آن است آن را در سه دوره قبل، همزمان و بعد از زرتشت بررسی کنیم:
الف- قبل از زرتشت:
در این دوره ذبح قربانی وجود داشته است. آئین و دین رایج آن زمان "مهرپرستی" و "میترائیسم" بوده و به گواهی تاریخ در این کیش قربانی جایز بود. پیروان این کیش به هنگام بهار گاوی را در معبد قربانی می کردند. در این دوره علاوه بر اهورامزدا چهارعنصر آفتاب و ماه، آب و خاک نیز مقدس شمرده می شدند و برای آنها فدیه وقربانی می دادند.
ب- همزمان با زرتشت:
در زمان ظهور زرتشت اختلاف بسیار است و این اختلاف زمانی از 6500 تا 400 قبل از میلاد مسیح را دربرمی گیرد ولی زمان ظهور زرتشت هرزمان بوده باشد ، به گواهی مطالب گاتاها( گفته های زرتشت) هرگونه ذبح حیوانات، قربانی کردن آنها و ساختن معبد ممنوع بوده است. چرا که به اعتقاد ایشان چهارپایانی که بشر را غذا می دهند و برای او کار می کنند باید مورد احترام قرار گیرند. زرتشت در گاتاها صریحاً اعلام می کند: نفرین تو ای مزدا به کسانی باد که با تعلیمات خود مردم را از کردار نیک منحرف می سازند و به کسانی که حیوانات را با فریاد شادمانی قربانی می کنند.
در حقیقت چون آئین های چند خدایی پیش از زرتشت بر قربانی های متعدد و مکرر استوار بود زرتشت با ایجاد یک رفرم  مذهبی، برخی آداب ورسوم مرسوم رایج زمان خویش را حذف و آئین جدیدی بنیان نهاد.
ج- بعد از زرتشت:
بعد از مرگ زرتشت تعالیم وی تحت تأثیر سنن جاری و احتیاجات زندگی و تمایلات مومنین تغییر یافت و ذبح قربانی با مراسم شگفت آوری پای به عرصه نهاد  و تا آنجا پیش رفت که زرتشتیان در مراسم و اعیاد خویش از قربانی استفاده می کردند. یکی از این مراسم جشن مهرگان است ( به جا مانده از روزگاران مهرپرستی ) که زرتشت با تمام نیرو با آن مخالفت ورزیده بود ولی  معلوم نیست دوباره در چه عهدی و در اثر چه عواملی در بین زرتشتیان متداول شده است . در قرن های اخیر اغلب خانواده های زرتشتی ساکن ایران در جشن مهرگان گوسفندی را سر می بریدند.
زرتشتیان ظاهراً تنها در جشن بهمنگان است که از خوردن گوشت و قربانی خودداری می کنند. زرتشتیان بهمن( وهومن) را فرشته مقرب "اهورامزدا" می دانند و در عالم معنوی آن را مظهر اندیشه نیک و دانش خداداد می دانند. پاسبانی چهارپایان سودمند در عالم جسمانی به این "امشاسپند" واگذار شده است و در این روز زرتشتیان در جشن بهمنگان یا بهمنه که در روز بهمن از ماه بهمن واقع می شود از کشتار حیوانات و خوردن گوشت آنها خودداری می کنند. متعصبین آنها این عمل یعنی پرهیز از خوردن گوشت و کشتار گاو و گوسفند و مرغ و... را در همه روزهای ماه بهمن ادامه می دهند. در اینجا لازم به یادآوری است که روزهای وهمن(2) ماه(3) گوش(4) و رام(5) در نزد زرتشتیان بنام روزهای " نَبُر" معروفند و هرماه در چهار روز نامبرده زرتشتیان" نبرنگه" نگاه می دارند یعنی از ذبح حیوانات و مصرف گوشت آنها خودداری می نمایند.
با آنچه آمد به نظر می رسد که قربانی در دین اسلام خردمندانه ترین و مقتصدترین آئین در میان تمام ادیان است. در دین اسلام تنها قربانی های واجب ، قربانی  روز عید قربان برای حاجیان و قربانی در پی نذر و قسم است. بقیه قربانی ها اعم از عقیقه کردن گوسفند برای بیمه کردن سلامت کودک و امثال آن مستحب است و از سوی دیگر تاکیدات مکرر شده است که قربانی ها در میان افراد بی بضاعت و خویشان تقسیم شود. که این مسئله در مقایسه با سوزاندن حیوان و رها کردن آن در صحرا که آشکارا اسرافی در منابع غذایی است بسیار سودمندانه و خردمندانه است.

____________________________________
1- البته طبق آیات قرآن کریم این سامری بوده که گوساله را ساخته و قوم یهود را به عبادت آن فراخوانده و نه حضرت هارون.
2- وهمن، روز 2 هر ماه .
3- ماه، روز 12 هر ماه.
4- گئوش یا گوش، روز 14 هر ماه.
5- رام، روز 21 هر ماه.

نوشته شده در  یکشنبه 90/8/15ساعت  8:43 عصر  توسط محمدرضا صرافی نژاد